آگم ڪيو اچن...

عنوان شاھ جو رسالو
شارح / محقق غلام محمد شاھواڻي
ڇپائيندڙ سنڌي ادبي بورڊ، ڄامشورو
ڇپجڻ جي تاريخ 1950-10-06
ايڊيشن 1

فھرست

غلام محمد شاهواڻي جو سوانحي خاڪو

خانداني روايتن موجب، سورهين صدي عيسوي جي آخر ڌاري، هندستان جي رياست گجرات جي شهر موروي مان ٻه نوجوان ڀائر، ماڻڪ سنگهه جي جاڙيجو ۽ ويڌا سنگهه جي جاڙيجو، خانداني اڻبڻت ڪري، پنهنجي جاگير ڇڏي، سنڌ ۾ آيا ۽ موجوده ٽنڊي الهيار تعلقي جي اگهم ڪوٽ ۾، مشهور درويش ۽ ولي الله مخدوم محمد اسماعيل سومري (وفات 996هجري) وٽ اچي ٽڪيا، ۽ اُتي ئي هنن اسلام قبول ڪيو، ۽ مخدوم صاحب جي حڪم موجب، پٽ جو ڪاروبار شروع ڪيائون. مرشد جي مهر واري نظر، ۽ زمين تي پير کُپائڻ جي خيال سان، هنن ٻن ڀائرن پنهنجي ڪرت کي وڌايو، ۽ جلد ئي علائق جي سرند ماڻهن ۾ ڳڻجڻ لڳا. ڪاروبار سان گڏوگڏ، زمينداري ڏي به رخ رکيائون. ٿوري ئي عرصي ۾ سندن ڀاڳ وڌيو، پنهنجو پڪوسرو ڪوٽ ٺهرائي، اُن ۾ رهڻ لڳا، ۽ ان لحاظ کان پوءِ هيءُ گهراڻو ”ڪوٽائي“ به ڪوٺجڻ لڳو. مدد خان پٺاڻ جي جڏهن سنڌ تي گهل چڙهي، تڏهن هيءُ خاندان به ٽڙي پکڙي ويو، ۽ لاڙ جي مختلف شهرن ۾ ڳوٺن، حيدرآباد، ٽنڊي باگي، ماتلي ۽ ملان ڪاتيار ۾ وڃي آباد ٿيا. انهيءَ خاندان مان، هن ”شاهه جي رسالي“ جو مانائتو محقق، شارح ۽ مرتب مرحوم غلام محمد شاهواڻي به ٿيو.

مرحوم غلام محمد شاهواڻي بن حڪيم محمد ابراهيم بن ۾همد يعقوب شاهواڻي، حيدرآباد شهر جي ڪورين جي پڙ ۾، شاهواڻي گهٽيءَ ۾، سنه 1912ع ۾پيدا ٿيو. سندس والد، پنهنجي وقت جو وڏو حڪيم ۽ ڏاهو ماڻهو هو. شهر ۾ هن بزرگ جو مان ۽ مرتبو مٿانهون هو، ان لحاظ کان شهر جي ميونسپل واري سياست ۾ سندس تمام گهڻو عمل دخل هو، ۽ سڄي عمر، ميونسپل جي ميمبر جي حيثيت ۾ شهر جي خدمت ڪيائين، ۽ ڪجهه وقت لاءِ حيدرآباد ميونسپل جو قائم مقام صدر به ٿي رهيو. هيءُ زمانو، ان لحاظ کان اهم هو، جو ماڻهن ۾ روايتي محبت ۽ خلوص جي گهڻائي هئي، اوطاقون آباد هيون، علمي ۽ ادبي ڪچهريون قائم هيون. ننڍڙي غلام محمد شاهواڻي جي ذهني ۽ فڪري تربيت انهيءَ ماحول ۾ ٿي. فارسي، عربي ۽ سنڌي زبانن جو جو چالامان هو. مولانا رومي جي مثنوي ۽ سعدي جي گلستان جون ڪچهريون عام هيون. ننڍڙي غلام محمد، انهن رهاڻين مان گهڻو ڪي پريو، علم ۽ ادب سان سندس عشق وڃي انبرين چڙهيو. جيئن ته هوننڍي هوند کان نهايت ذهين ۽ حوشيار هو، تنهنڪري انهن ڪچهرين هن جي عقل کي اڃان گهڻيون مهميزون ڏنيون، ۽ وءِ جڏهن ٻاراڻي تعليم کان، تعليم جي مٿانهين ڏاڪي تي پير پاتائين ته هو اعزازن سان ويو، علم جون وڏيون منزلون ماڻيندو. حيدرآباد جي نور محمد هاءِ اسڪول، ڪراچي جي سنڌ مدرسة الاسلام مان ميٽرڪ ڏنائين، جيڪي بمبئي يونيورسٽي طرفان ورتا ويندا هئا. انهيءَ يونيورسٽي مان ايم. اي ۽ بي. ٽي جا امتحان ڏئي، ڪامياب ٿيو، ۽ تعليم جو پيشو اختيار ڪيائين. تعليم سان سندس دلي رغبت رهي، جو پاڪستان جي قائم تيڻ کان پوءِ، سنڌ جي پهرين گورنر سر غلام حسين هدايت الله، جيڪو سندس ذاتي دوست هو، کيس ڪيئي انتظامي عهدا آڇيا، پر نوجوان غلام محمد شاهواڻي، انهن عهدن قبولڻ کان انڪار ڪيو، ۽ تعليم کاتي سان پنهنجي وابستگي کي مان ڏيندي چيو ته ”مون لاءِ تعليم ان لحاظ کان اهم آهي جو آئون سمجهان ٿو ته، منهنجي هئڻ سان، مون جهڙا ۽ پڻ مون کان وڌيڪ ذهين ٻار پڙهائي تيار ڪري، عملي ميدان ۾ آڻيندس. جيڪي سنڌ لاءِ ڄڻ ته هڪ اهم اثاثو بنجي ڪم ڪندا.“

مرحوم غلام محمد شاهواڻي تعليم جي تڪميل کانپوءِ، پهرين حيدرآباد سنڌ جي جي مسلمانن جي مکيه تعليمي اداري نور محمدهاءِ اسڪول جوهيڊ ماستر مقرر ٿيو. انهيءَ اسڪول سان هن جي محبت اهڙي بنجي ويئي جو اباڻا ڪک، جيڪي ڪورين جي پڙ ۾ هئا.ڇڏي، بنهه نور محمد هاءِ اسڪول جي آڏو پنهنجي گهر آباد ڪيائين. انهيءَ دوران سنڌ جي مدرسه اسلام جي هم مڪتب ساٿي آخوند الهه بچائي مرحوم جي مدد سان، ”مسلم ايڊيوڪيشن فائونڊيشن“ قائم ڪيائين، جنهن ۾ کائنس سواءِ، مرحوم مرزا اسڪندر بيگ، سيٺ ڪمال الدين ميمڻ، مرحوم جيميل شاهه استراڻي ۽ ٻيا رفيق شامل هئا. انهيءَ فائونڊيشن جي زير اهتمام، مسلم هاءِ اسڪول قائم ڪيو، ۽ بعد ۾ مسلم لا ڪاليج به قائم ٿيو، جنهن جو باني سربراهه مرحوم آخوند الله بچايو صاحب ٿيو. بعد ۾ شاهواڻي مرحوم، نور محمد هاءِ اسڪول مان تبديل ٿي، موجوده گورنمينٽ هاءِ اسڪول جو پرنسپال مقرر ٿيو، جنهن جي احاطي ۾ مسلم لا ڪاليج پڻ هو. علمي ادبي لحاظ کان، حيدرآباد شهر سنڌ جو ڄڻ مرڪزي ماڳ هو، ۽ خانبهادر محمد صديق ميمڻ جي سربراهي ۾، سنڌ مسلم ادبي سوسائٽي، ادب جي ميدان ۾ ڪيئي ڪارناما سرانجام ڏئي رهي هئي. مرحوم غلام محمد شاهواڻي، پنهنجي تحريري ۽ علمي پورهئي جي اشاعت جي ابتدا، انهيءَ اداري طرفان سنه 1940ع ۾ ڪئي. سندس پهريون ڪتاب، چاليهه حديثون شايع ٿيو. ان کان پوءِ سندس علمي ڪارنامن جو هڪ ڊگهو سلسلو شروع ٿيو، جن جي فهرست هيٺينءَ ريت آهي:

چاليهه حديثون

  • رسول پاڪ (سيرت)
  • ترڪن جي بهادري (تاريخ)
  • گلشنِ بهار (گلستان سعدي جو نثر ۾ سنڌي ترجمو)
  • راز ۾ رمزون (نفسيات: ڊيل ڪارنگي جي ڪتاب جو ترجمو)
  • علمي خزانو (مولانا رومي جي مثنوي جو نثر ۾ ترجمو، ٽن جلدن ۾)
  • ادبي خزانو (علم ادب)
  • ادبي اصول (تنقيد جي فن تي، سنڌيءَ ۾ پهريون ڪتاب، جيڪو ٻن جلدن تي مشتمل آهي)
  • گلدسة اقوال (مشاهير جا قول: اخلاقيات)
  • سر سارنگ (شاهه جي سر جي شرح)
  • سر سامونڊي (شاهه جي سر جي شرح)
  • سر سسئي آبري (شاهه جي سر جي شرح)
  • جاگرافي (چوٿين درجي جي نصاب لاءِ)
  • خليفو پهريون (سوانح حيات)
  • خليفو ٻيو (سوانح حيات)
  • خليفو ٽيون (سوانح حيات)
  • خليفو چوٿون (سوانح حيات)
  • نظري ۽ علمي تعليم (اُستادن جي نصاب بابت: هن ڪتاب جا ست ڇاپا شايع ٿيا)
  • روحاني راز (اخلاقيات: هن تصنيف جو فقط پهريون ڀاڱو شايع ٿيو)
  • فتوح الغيب (اسلاميات: ترجمون- ٻه جلد)
  • چونڊ نثر ۽ نظم (علم و ادب)
  • خلفاءِ راشدين (شخصيات)
  • جوهرِ اسلام : اسلامي افسانا (اسلاميات)
  • انتخاب نثر (مضمون)
  • فلسفه روزه (اسلاميات)
  • سنڌي گرامر (لسانيات: پهريون جلد)

تقريباً اٺاويهن سالن جي عمر ۾، شاهواڻي صاحب جو پهريون ڪتاب شايع ٿيو، ۽ وفات تائين، ستاويهه ڪتاب فصنيف ۽ ترجمون ڪري چڪو هو. سنه 1950ع ۾، ذيابيطس جي عارضي ۾ بيمار ٿي پيو، کيس پهرين ڪراچي ۽ پوءِ لاهور نيو ويو، جتي هڪ آپريشن دوران سندس انتقال ٿيو. سندس آخري آرامگاهه، خانداني قبرستان ٽنڊي يوسف، حيدرآباد ۾ آهي.

رسالي جو موجوده نئون ڇاپو

غلام محمد شاهواڻي صاحب جو مرتب ڪيل رسالو پنهنجي نوعيت ۾ نهايت منفرد آهي، منهنجو ذاتي خيال آهي ته سنڌ ۾ اڄ به جيڪي رسالا شايع ٿيل آهن ۽ اسان جي آڏو آهن، انهن مڙني کان مقبول ۽ دل گهريو رسالو، شاهواڻي صاحب جو ئي آهي، ڇاڪاڻ ته اهو پهريون رسالو هو، جو مڪمل هڪ ئي جلد ۾، معنائن سان، پهريون دفعو شايع ٿيو هو.

هيءُ رسالو آر- ايڇ احمد برادرس جي اڳواڻ مرحوم حاجي قاسم ڪاٺياواڙي ميمڻ جي عشق سان شايع ٿيو. رسالي جي تزئين ۽ آرائش توڙي پروف ريڊنگ مرحوم ع- ق- شيخ ڪئي ۽ پڪي جلد سان، پهريون ڀيرو رنگين پاٺي جي پوش ۾ بند ٿي بازار ۾ آيو، جنهن جي تصوير ۽ خطاطي پڻ ع. ق. شيخ مرحوم جي ڪيل هئي. پنو نهايت اعليٰ درجي جو، ان دور جي لحاظ کان ڄڻ آرٽ پيپر. ڇپائي تي خاص نظر هئي، جيئن چڪن جو ڪو احتمال نه رهي. رسالي جي رونق وڌائڻ لاءِ ان ۾، شاهه جي پکي جهلڻ، واري تصوير به شايع ڪئي وئي، جيڪا برٽش ميوزم لنڊن مان حاصل ڪئي وئي، جا دراصل هڪ سنڌي صوفي جي سري سان اتي محفوظ هئي، ۽ جنهن تي ڊاڪٽر دائودپوٽي مرحوم هڪ اختلافي مضمون به لکيو هو ته اها ڀٽ ڌڻي جي تصوير نه آهي.

هي اهو زمانو هو جنهن ۾ سنڌي ڪتاب جي خريداري چڻ ٿيندي ئي مشڪل سان هئي، پر رسالي جو هيءُ ڇائو هٿوهٿ وڪامي ويو. راتورات هن رسالي جي تعريف ۽ توصيف توڙي تنقيدن جا سلسلا هليا، پر جيڪي ڪارنامو ٿيڻو هو سو ٿي ويو. ماڻهن محبت واري پورهيي کي دل سان قبوليو، ۽ اها قبوليت اڄ به قائم آهي. انهيءَ پهرين ايڊيشن ۾ پروفن جون چُڪون ڄڻ ته هيون ئي ڪين، اهو ڪمپازيٽر صاحبن جو ڪمال هو جو زير زبر هر حرف جي مٿان ۽ مناسب جاءِ تي. اهي ڪهڙا ڪمپازيٽر هئا، تن مان فقط هڪ جو نالو منهنجي دل ۾ هُري پيو: استاد واحد بخش ڀٽي. اهو سندس پيار جو پورهيو هو، جو اڄ جو ڪپيوٽر به ان انداز جون اعرابون نٿو ڏئي سگهي، جيڪي هن پورهيت ڏنيون هيون.

رسالي جو موجوده ڇاپو، جيڪو سنڌيڪا جي سرواڻ محترم نور احمد ميمڻ جي محنتن سان شايع ڪيو پوي وڃي، تنهن کي موجوده صورتخطيءَ ۾، محض ان لاءِ مٽايو ويو آهي جو آڳاٽن قلمي نسخن توڙي ڇاپي نسخن جي اشاعت وقت، سنڌيءَ زبان جي موجوده صورتخطي جي پوريءَ طرح سان تشڪيل نه ٿي هئي، انهيءَ ڪري گربخشاڻي صاحب توڙي شاهواڻي صاحب اڳين اصولن پٽاندر، رسالي ۾ سنڌي صورتخطي قائم رکي. اڄ جڏهن سنڌي صورتخطي ڪنهن نه ڪنهن لحاظ سان پنهنجي تڪميل تي پهچي وئي آهي، تنهنڪري، هن دور جي پڙهندڙن لاءِ، موجوده صورتخطي اختيار ڪئي وئي آهي. ان ڪوشش جو بنيادي مقصد فقط اهو آهي ته اسان جا هن دور جا پڙهندڙ، اڳين قلمي توڙي ڇاپي نسخن جي ڏئي صورتخطي پڙهڻ ۾ جيڪا ڏکيائي محسوس ڪن ٿا، اُن کان آجا ٿي آساني سان لطيفي پيغام توڙي زبان کان لاڀ پرائي سگهن.

منهنجو ذاتي خيال آهي ته شاهواڻي صاحب جو هيءُ ڇاپو، اسان جي پڙهندڙن ۾ تمام گهڻو مقبول ٿيندو. گڏوگڏ، هن ڇاپي ۾ چند جاين تي معنيٰ توڙي داستانن جي اعتبار کان ڪي واڌارا ڪيا ويا آهن، جيڪي سنڌ ۾ ٿيل موجوده تحقيق تي آڌار رکن ٿا. اُميد ته اهي اضافا پڻ پڙهندڙن لاءِ سودمند ثابت ٿيندا.

جَسُ جڳائي سنڌيڪا اڪيڊمي کي، جنهن هيءُ ڳرو بار پنهنجن ڪلهن تي کنيو، ۽ آئينده پڻ هن رسالي جو هڪ مصور ايڊيشن شايع ڪرڻ جو شوق ۽ اُتساهه رکي ٿي. ڌڻي کين پنهنجي ارادن ۾ ڪامياب ڪندو.

هن رسالي کي نئين صورتخطي ۾ سنوارڻ ۽ حاشين جي اضافي ۾ سنڌيڪا وارن جي گذارش تي محترم عبدالرحمان نقاش مون سان برابر جو ساٿ ڏنو ۽ نهايت عرق ريزيءَ سان انهيءَ ڪم کي سرانجام ڏنو جنهن لاءِ هُن کيرون لهڻيون. لطيفي لات لاءِ سندس اهو پورهيو هميشه يادگار رهندو.