شاهه لطيف  سنڌ جو اهو برک شاعر آهي، جنهن جي ڪلام کي هر دؤر ۾، هر قسم جي ڳائڻن ڳايو آهي. ڪنهن ڳائڻي لاءِ موسيقارن ڌُنون جوڙيون آهن، ته ڪن ڳائڻن پنهنجي ليکي ڌُنون ترتيب ڏنيون آهن، پر ڳائڻن جي گهڻائي، جن کي شاهه لطيف  کي، ڳائڻ جو موقعو پوءِ مليو، تن اڳوڻن ڳائڻن جي ڌُنن کي پنهنجايو آهي. درگاهن تي ٿيندڙ راڳ جو انداز وري عام ڳائڻن کان بنهه مختلف آهي، جيڪو عام ماڻهوءَ کي سولائيءَ سان سمجهه ۾ نه ٿو اچي.

ڳائڻن جيڪي وائيون يا ڪافيون ڳايون آهن، انهن مان ڪجهه اهڙيون به آهن، جيڪي مستند ’شاهه جي رسالن‘۾ موجود ڪونهن، پر ريڊيو، ٽي وي، ڪيسٽن ۽ سي ڊين ۾ ان کي ’شاهه لطيف  جو ڪلام‘ ڄاڻايو وڃي ٿو. ريڊيو پاڪستان حيدرآباد پاران شايع ڪرايل ڪئٽلاگ ۾ ڄاڻايل ريڪارڊ موجب، ڪيترو ڪلام، جيڪو ريڊيو پاڪستان تان نشر ٿئي ٿو، سو ترتيب ڏنل ’شاهه جي رسالن‘ ۾ موجود ڪونهي.

جي ايم سيد جي ڪتاب ’شاهه عبداللطيف ڀٽائي جون وايون ۽ ڪافيون‘ ۾ 183 وائيون ۽ ڪافيون ڏنل آهن، جن مان به ڪجهه ترتيب ڏنل ’شاهه جي رسالن‘ ۾ موجود ڪونهن، پر مختلف ڳائڻن پاران ڳايون وڃن ٿيون. پاڻ انهن وائين ۽ ڪافين کي جتان هٿ ڪيو اٿس، تن جا ماخذ پڻ بيان ڪيا اٿس، جيڪي مستند نظر اچن ٿا. اهي وائيون ۽ ڪافيون، ’شاهه جي رسالن‘ جي ترتيب کان به گهڻو اڳ کان سنڌ ۾، جهرجنگ ۾ ڳايون وڃن ٿيون. ان ڪري هت به انهن کي شامل رکيو ويو آهي. جن فنڪارن شاهه لطيف  جو ڪلام ڳايو آهي، انهن مان ڪافي راڳين بابت مواد هٿ ڪري، هن عنوان هيٺ داخلائون ڏنيون ويون آهن، جن ڳائڻن جون داخلائون ڏنل ناهن، تن جا نالا هيٺ ڏجن ٿا.  

آسيه بلوچ، احمد ڏيپلائي، استاد حميد علي خان، استادخورشيد علي خان، اقرار وحيد علي، الهڏنو جوڻيجو، الهڏنوخاصخيلي، امير علي، انجم آرا، انور حسين رانا، اويسجمن، اياز علي، بادل راهي، بلقيس خانم، تاج ڪنول، ٽيئون مل، پريمچند بهراني، جان محمد سولنگي، جميلا ناز، حاڪم علي رباني، حسين بخش ڪهيري، حيدر رند، خالدحسين پتافي، خان محمد لاشاري، خوشبو مرزا، دينمحمددمساز، ڏاهو ڀڳت، ذوالفقار علي سولنگي، رحمتميرالي، رخسانه، رزده خانم، رضوان علي، رضوانڪابورو، روشن علي ملاح، زيب ميمڻ، زينت صديقي، سالو رام ڀڳت، سترامداس، سڄڻ فقير، سحرش ميمڻ، سريهسومرو، سليم حسين ڀٽي، سمينه گل سمون، سوڍي ديواني، سومرو ڀيل، سويرا نور، سيد جمن شاهه بخاري، سيد گل حسن شاهه، سيد منور علي شاهه، شبانه پروين، شمنفقير، شميم آرا، صادق علي، ضامن علي، ظهيرعليورثي، عاشق نظاماڻي، عبدالحميد عباسي، عبدالرشيد، عبدالعزيز چنه، عبداللطيف مهر، علي احمد شاهه، عنايت علي فقير، غلام جعفر زرداري، غلام حيدر زرداري، غلام قادر لنجواڻي، غلام محمد ڀٽي، غلام محمد ماڇي، غلامعلي زنگيجو، غلام مصطفيٰ مشوري، فدا حسين، فرحشاهين، فقير حبيب الله، فقير خان محمد، فقير عبدالواحد جمالي، فوزيه ڪنول، قاسم فاني، ڪريم ڏنو فقير، کجن ڀڳت، گل شير ڀٽي، گل محمد ماڇي، گلزار علي گل، گلشن علي زنگيجو، لکانو  بلوچ، ماجد علي ميمڻ، ماسٽر منظور، محمدابراهيم جوڻو، محمد ابراهيم ميربحر، محمد حسن، محمد خان لاشاري، محمد رمضان سولنگي، محمد رحيم سومرو، محمد رحيم کوکر، محمد شفيع  وارثي، محمد شريف لاشاري، محمد صالح خاصخيلي، محمد عرس چانڊيو، محمد ياسين (نوابشاهه وارو)، مشتاق احمد ڏيپلائي، مشتاق علي راڄپر، معشوق علي زرداري، منير ميمڻ، مهدي حسن ڏيپلائي، مهناز، نازيه ناز، نذير احمد ڀٽو، نسيمه شاهين، وريام خان کوکر، وزير علي عمراڻي، هرسن ڀڳت.

استاد الهڏنو نوناري (وفات - 1951ع) :

سنڌ جو ناميارو راڳي استاد الهڏنو نوناري، ضلعي شڪارپور جي شهر باگڙجيءَ ۾ پيدا ٿيو، ۽ ان کان پوءِ روهڙي شهر ۾ وڃي رهيو. ننڍپڻ کان ئي موسيقيءَ جي طرف لاڙو هئڻ سبب اڪثر محفلن ۾ ڪافي ڪلام پيش ڪندو هو.

راڳ جي سکيا، پٽيالا گهراڻي جي استاد، عاشق علي خان کان ورتائين ۽ انهيءَ انداز ۽ انگ ۾ ڳائيندو هو. پنهنجي استاد وانگر، سنڌي وائي ۽ ڪافيءَ ۾ تان ۽ پلٽا هڻندو هو، انهيءَ مهارت سبب هو پوريءَ سنڌ ۾ مشهور ٿيو.

استاد الهڏني نوناريءَ، پنهنجي استاد سان گڏجي، سنڌي وائي ۽ ڪافيءَ کي ڪلاسيڪي انداز ۾ ڳائڻ واري روايت کي پختو ڪيو، جنهن ۾ شاهه لطيف جو ڪلام به شامل هو.

استاد الهڏنو نوناري، سنڌ جو پهريون گائڪ هو، جنهن ديسي راڳ کان علاوه، ڪلاسيڪي موسيقيءَ ۾ به مهارت حاصل ڪئي. جيتوڻيڪ سندس تعلق ڪنهن راڳ جي گهراڻي سان نه هو، تنهن هوندي به موسيقيءَ جي مقابلن ۾ وڏن وڏن گوين کي منجهائي وجهندو هو. سندس آواز تمام سنهو، اوچو لوچدار هو، جنهن ۾ عجيب سوز ۽ ترنم موجود هو. کيس راڳ آسا، ڀيروي ۽ تلنگ تي ملڪو حاصل هو.

استاد الهڏني نوناري، شاهه لطيف  جو ڪيترو ئي ڪلام ڳايو، پر سندس دؤر ۾، رڪارڊنگ جي سهولت نه هئڻ ڪري سندس ڪلام محفوظ ٿي نه سگهيو. هُن، جيترو به شاهه لطيف  جو ڪلام ڳايو، اُن ۾ ڪلاسيڪي انگ نمايان نظر اچي ٿو. خان صاحب الهڏنو نوناري، ڪلام کي تانن ۽ پلٽن ۾ ٽوڙي مروڙي پيش نه ڪندو هو، ڪلام جي هر مصرع ۾ واجب تانون ۽ پلٽا هڻندو هو. اِن کان علاوه، پنهنجي ديسي انگ کي به ظاهر ڪندو هو. سندس سدا بهار آواز ۾ ڳايل شاهه لطيف جي هڪ وائي، گراموفون جي رڪارڊ ۾ اڄ به محفوظ آهي، جنهن کي ٻُڌي، اِهو اندازو لڳائي سگهجي ٿو، ته هن شاهه لطيف جي وائي، ڪيڏي نه خوبصورت انداز سان ڳائي آهي. ڳايل وائيءَ جا ٻول هن طرح آهن:

’ڪاڪ وڃي ڪرها...‘

الهڏني نوناريءَ، شڪارپور ۾ ٿيندڙ هانڊن واري مقابلي ۾، وڏو نالو ڪمايو. ورهاڱي تائين سندس عروج وارو دور ليکيو وڃي ٿو. سنڌ جي هن سدا ملوڪ راڳيءَ، 1951ع ۾ دم ڌڻيءَ حوالي ڪيو.

استاد شفيع محمد فقير (جنم: 1960ع):

 سنڌ جي مشهور راڳي استاد شفيع محمد فقير، ٿر پارڪر ضلعي جي ’ڳڍڙي‘ نالي وسنديءَ ۾ فقير مولا بخش جي گهر ۾ 1960ع ۾ جنم ورتو. راڳ ويراڳ سان اُنسيت کيس خانداني ورثي ۾ ملي. هن راڳ جي باقاعده سکيا شادي فقير کان حاصل ڪئي، جڏهن ته مشهور سارنگي نواز استاد مجيد خان کان پڻ سنگيت جي سُرن جي سکيا ورتائين. هن سنڌي پرڪاش، لوڪ راڳ ۽ ڪلاسيڪي موسيقيءَ ۾ مهارت ماڻي. 1989ع ۾ ريڊيو ۽ ٽي وي تي پنهنجي فن جو مظاهرو ڪري مڃتا ماڻيائين، سندس بهترين ڪارڪردگي تي کيس ڪيترن ادارن پاران ايوارڊ ڏنا ويا آهن، جن ۾ شاهه لطيف  ايوارڊ، مصري شاهه ايوارڊ، لوڪ سنگيت ايوارڊ، صادق فقير ايوارڊ ۽ ميان جان محمد ايوارڊ شامل آهن. شفيع محمد فقير سنڌ کان ٻاهر هندستان ۽ يورپ جي مختلف ملڪن ۾ ڳائي پنهنجي فن جو مظاهرو ڪري چڪو آهي. عمر ڪوٽ ۾ سنگيت سکيا گهر قائم ڪيو اٿس، جتي نوجوان راڳين کي راڳ جي سکيا ڏيئي رهيو آهي.

سنڌ جي هن ملوڪ راڳي سنڌ جي انيڪ ڪلاسيڪي ۽ جديد شاعرن جي ڪلام ڳائڻ سان گڏوگڏ شاهه لطيف  جو ڪلام پڻ تمام پُرسوز نموني ڳايو آهي. هن شاهه لطيف  جي هيٺين وائي نهايت ئي سُريلي نموني ڳائي آهي:

متان ڪا ٻي لنءُ لائي...

استاد غلام علي (جنم: 1933ع):

 سنڌ جي مشهور راڳي استاد غلام علي، 1933ع ڌاري حيدرآباد سنڌ ۾ جنم ورتو، سندس والد جو نالو واجد بخش هو، جيڪو پنهنجي وقت جو مشهور  سارنگي نواز هو. هن اٺن ورهين جي ڄمار ۾ ڳائڻ جي شروعات ڪئي، پهريون ڀيرو نور محمد هائي اسڪول حيدرآباد سنڌ ۾ ڳايائين. راڳ جي باقاعده سکيا استاد برڪت علي خان کان ورتائين. 1960ع ڌاري ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تي هڪ ڳائڻي جي حيثيت سان متعارف ٿيو.

اُستاد غلام علي سنڌي فلمن  ’عمر مارئي‘، ’شهرو فيروز‘، ’پنو عاقل‘، ’ليلا مجنون‘، ’چانڊوڪي‘، ’مٺڙا شال ملن‘، ’سنڌڙيءَ تان صدقي‘، ’رت جا رشتا‘، ’پيار ڪيو سينگار‘، ’ممتا‘، ’دشمن‘، ’علي گوهر‘ ۽ ’شهيد‘ ۾ اداڪار ۽ موسيقار جي حيثيت سان ڪم ڪري مڃتا ماڻي. هن پاڪستان کان ٻاهر جرمني ۽ جاپان ۾ پڻ پنهنجي فن جو مظاهرو ڪيو.

اُستاد غلام علي، شاهه لطيف  جي  هيٺين وائي  نهايت وڻندڙ انداز ۾ ڳائي آهي.

ڪنڌيءَ ساريان ڪا نه امن امان...

استاد فتح علي خان (جنم: 1948ع):

استاد فتح علي خان، سنڌ جي گواليار خاندان جو هڪ اهم ڪلاسيڪي راڳي آهي. پاڻ 1948ع ڌاري ٽنڊي آدم ۾ استاد غلام رسول خان جي گهر ۾ جنم ورتائين. پرائمري تعليم ٽنڊي آدم مان حاصل ڪيائين ۽ ميٽرڪ جو امتحان حيدرآباد سنڌ مان پاس ڪيائين. ننڍپڻ کان راڳ سان لڳاءُ رهيس، سندس راڳ ابن ڏاڏن کان گهراڻي جي ميراث هو. سندس چوڻ موجب، شروعات ۾ راڳ جي سکيا پنهنجي والد استاد غلام رسول خان کان ورتائين، جنهن بعد پنهنجي چاچي استاد اميد علي خان ۽ مامي استاد منظور علي خان کان ورتائين، هن سڀ کان پهريائين شاهه لطيف  جو ڪلام ’ڏينديس باهه ڀنڀور کي...‘ ڳايو هو، 1963ع کان ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تي ڳائڻ جي شروعات ڪئي ۽ 1968ع ۾ پاڪستان ٽيلويزن ڪراچي سينٽر تي محترم عبدالڪريم بلوچ متعارف ڪرايو.

استاد فتح علي خان پاڪستان ۾ ڪلاسيڪل راڳيءَ جي حيثيت ۾ وڏي اهميت رکي ٿو. پاڻ دنيا جي ڪيترن ئي ملڪن ۾ بين الاقوامي ڪانفرنسن ۽ پروگرامن ۾ پاڪستان جي نمائندگي  ڪندي، ڪيترائي ايوارڊ ۽ اعزاز ماڻي چڪو آهي. کيس مڃتا طور مليل قومي ۽ بين الاقوامي ايوارڊ ۾ 1982ع ۾ ايشين يوٿ افيئر ايوارڊ، لنڊن ۾ ساڳئي سال پاڪستان براڊ ڪاسٽنگ  ڪارپوريشن طرفان ساليانو ايوارڊ، 1986ع ۾ حضرت امير خسرو ايوارڊ، 1990ع ۾ خواجا خورشيد انور ايوارڊ، 1991ع ۾ پاڪستان سرڪار پاران صدارتي، ’حسن ڪارڪردگي ايوارڊ‘، 1995ع ۾ ملڪه موسيقي روشن آرا بيگم گولڊ ميڊل ايوارڊ، 1997ع ۾ پي ٽي وي ايوارڊ، 1999ع  ۾ ازبڪستان نائيٽ انگيل ايوارڊ (Uzbekistan Nightingale award)، 1999ع  ۾ پي ٽي وي سپر اسٽار ايوارڊ، 2006ع ۾ ’لعل شهباز قلندر ايوارڊ‘، 2006ع ۾ ’شاهه عبداللطيف ڀٽائي ايوارڊ‘، 2009ع ۾ ’سچل سرمست ايوارڊ‘، 2010ع ۾ پاڪستان سرڪار پاران ’ستاره امتياز‘، ۽ ٻين ڪيترن خانگي ادارن ۽ خانگي چينلن طرفان ايوارڊ ۽ اعزاز مليل اٿس. پاڻ پاڪستان کان ٻاهر دنيا جي ڪيترن ئي ملڪن ۾ پنهنجي سُريلي آواز ۽ ڪلاسيڪل انداز جو مظاهرو ڪندي، مڃتا ماڻي چڪو آهي، جن ۾ ناروي  ۾ جوائنٽ ڪلچرل فيسٽيول 2002ع  اوسلو (جنهن ۾ ناروي جي بادشاهه هيرالڊ کيس گهڻو ساراهيو) ان کان علاوه آمريڪا، انڊيا، برطانيا، ازبڪستان ۽ دبئي شامل آهن.

استاد فتح علي خان پاڻ ڳائڻ سان گڏوگڏ ڪيترائي شاگرد تيار ڪيا آهن، جن ۾ صنم ماروي، ماسٽر منظور، اقرار وحيد علي، علي لطيف، عبدالغفور سومرو، ريشما پروين، پروين نظر ۽ سندس فرزند عزت علي خان  ذڪر جوڳا آهن. سندس چوڻ موجب، ” منهنجو فرزند عزت علي بيگ جنهن جي عمر هن وقت 10 سال آهي ۽ مختلف پروگرامن ۾ پرفارم ڪري پاڻ مڃرائي چڪو آهي، جيڪڏهن رب پاڪ مون کي ڪجهه سال زندگي جي مهلت ڏني، ته آءٌ سندس سکيا اهڙيءَ ريت ڪندس جو هو مستقبل جو هڪ سٺو راڳي ثابت ٿيندو.“

استاد فتح علي خان ٻين شاعرن جي شاعريءَ سان گڏ، شاهه لطيف  جو ڪلام پڻ نهايت سُريلي طريقي سان ڪلاسيڪل انداز ۾ ڳايو آهي، جنهن جو وچور هيٺين ريت آهي:

آءٌ ڪو ڄاڻان پنڌ ڪيچ جو...

منهنجا ڪيچي قول ڪري ويا...

سک جا سانگيئڙا...

آءٌ جي ڄاڻان نال نه نِيندا...

استاد گلزار علي خان (1938ع - 1992ع):

استاد گلزار علي خان، سنڌ جو ناليوارو راڳي ٿي گذريو آهي، سندس اصل نالو، گلاب خان دايو هو. هن 5 جولاءِ 1938ع تي ڳوٺ ديهات لڳ خانواهڻ، ضلعي نوشهري فيروز ۾ محمد مراد دايي جي گهر ۾ جنم ورتو. سندس والد محمد مراد پڻ راڳ ڳائيندو هو، انهيءَ ڪري ننڍي هوندي کان ئي کيس راڳ سان لڳاءُ رهيو، جنهن ڪري پرائمري تعليم پنهنجي ڳوٺ مان حاصل ڪرڻ کان پوءِ موسيقيءَ ۽ راڳ سان وڌيڪ دلچسپيءَ ڪري وڌيڪ تعليم حاصل نه ڪري سگهيو.

استاد گلزار ننڍڙي عمر ۾ ئي راڳ جي سکيا پنهنجي والد کان  ورتي جنهن کان پوءِ 16 سالن جي عمر ۾ لاڙڪاڻي ۾ استاد مهر علي خان کان هڪ سال تائين راڳ جي سکيا ورتائين، 25 سالن جي عمر ۾ استاد منظور علي خان جي شاگرديءَ ۾ آيو. ڪلاسيڪل راڳ جي ميدان ۾ پاڻ استاد منظور علي خان جي پيارن شاگردن مان هو.

استاد گلزار علي خان، 1955ع کان ريڊيو پاڪستان حيدرآباد سنڌ سان وابسته ٿيو ۽ موسيقيءَ جي شعبي ۾ ڪيترن ئي سالن تائين پنهنجون خدمتون سرانجام ڏيندو رهيو، 1985ع ۾ ريڊيو پاڪستان خيرپور قائم ٿيڻ کان پوءِ استاد گلزار علي خان، اتي موسيقار طور ڪم ڪرڻ شروع ڪيو، پاڻ ريڊيو پاڪستان سان 30 سالن تائين سلهاڙيل رهيو ۽ موسيقيءَ جي فن جي خدمت ڪيائين. پاڻ پاڪستان ٽيليويزن تي پڻ ڪيترائي پروگرام ڪيائين ۽ سندس ڪيتريون ئي آڊيو ڪيسٽون  جاري ٿيون.

استاد گلزار علي خان، راڳ ۾ وڏو نالو ڪمايو، پاڻ ڳائڻ کان علاوه مختلف ساز وڄائڻ جو پڻ ماهر هو، جن ۾ هارمونيم،  بينجو، وائيلن، ستار، طبلو، تانپورو، ڍولڪ وغيره شامل آهن.

استاد گلزار علي خان، کي راڳ ڀوپالي ۽  ڀيروي کان سواءِ ڪلاسيڪل، نيم ڪلاسيڪل، غزل يا قومي گيت ڳائڻ ۾ وڏي مهارت هئي. لاڙڪاڻي ۾ موسيقيءَ جو اسڪول قائم ڪيائين. جتي هن دؤر جا مشهور نوجوان راڳي غلام شبير سمون، حنيف لاشاري، اسلم تنيو، عبدالغفور سومرو، حميد راڄپر ۽ ٻيا ڪيترائي شاگرد تيار ڪيائين. استاد گلزار علي خان، 1990ع ڌاري بيمار ٿي پيو، دل ۽  بڪين جي بيماري، کيس صفا ڪمزور ڪري ڇڏيو ۽ 22 سيپٽمبر 1992ع تي اڱاري ڏينهن دم ڌڻيءَ حوالي ڪيائين، کيس اباڻي ڳوٺ ديهات لڳ خانواهڻ ضلعي نوشهري فيروز ۾ دفنايو ويو.

 استاد گلزار علي خان، ٻين شاعرن جي شاعريءَ سان گڏوگڏ شاهه لطيف  جو ڪلام پڻ ڳايو آهي، جيڪو هن ريت آهي:

مون کي ڏونگر ڏک مَ ڏي...

بوند برهه جي بهار لڳي...

ڀلو ڙي ڀينر ماري آهيان راڻل...

ڪيئن ڪريان ڪاڏي وڃان...

جيڏيون آءٌ ڪا پاڻ وهيڻي...

آءٌ ڪو ڄاڻان پنڌ ڪيچ جو...

کٿيءَ منجهه کٽيائين مارو...

استاد محمد جُمن (1935ع-1990ع):

استاد محمد جُمن، شاهه لطيف جي ڪلام جو مشهور راڳي ٿي گذريو آهي، جنهن هڪ خاص انداز ۾ شاهه لطيف جو ڪلام ڳائي، مقبوليت ماڻي. سنڌ جي هن نامور راڳيءَ، بلوچستان جي هڪ ڳوٺ ’سوڙهه ڪنڊجهنگ‘ ۾، 10 آڪٽوبر 1935ع ۾ جنم ورتو. پيءُ جو نالو، حاجي احمد هئس، جو پاڻ به وڏي سوز سان سرندو وڄائي، راڳ معذوري آلاپيندو هو. سندن تعلق لورن جي انگائي/انگياڻي قبيلي سان هو، جيڪي پوءِ ڪراچي لڏي آيا.

محمد جمن کي راڳ ورثي ۾ مليو. سندس وڏا، ڏاڏاڻا ۽ ناناڻا، عملي طرح موسيقيءَ سان لاڳاپيل هئا. اهي تنبورو ۽ سرندو وڄائيندا هئا، ان ڪري ننڍپڻ کان ئي سازن سان لهه وچڙ ۾ رهيو جو ننڍيءَ عمر ۾ ئي پنهنجي ماسات کان بانسري سکيو ۽ اُن بانسريءَ تي، راڳ معذوريءَ جي آلاپن کان علاوه، لوڪ ڌنون پڻ وڄائيندو هو. هڪ ڀيري زيڊ. اي. بخاريءَ سندس سُرن جو سوز ٻُڌو ته سندس ڏات تي موهجي پيو، ۽ فن جو قدر ڪندي کيس ريڊيو پاڪستان ڪراچيءَ تي بحيثيت سازندي جي نوڪري ڏنائين، جتي محمد جمن پنهنجا جوهر ڏيکاريا ۽ سنڌ جي ناميارين گوين، راڳين ۽ نوجوان ڳائڻن سان، بانسريءَ جي سنگت ڪيائين، پر جڏهن ريڊيو جي ڪن ڳائڻن، بانسريءَ جي سُرن جھڙو پرسوز آواز ٻڌو ته کيس ڳائڻ لاءِ مشورو ڏنو. ان وقت، استاد نذر حُسين، ريڊيو ڪراچيءَ تي ميوزڪ ڊائريڪٽر هو ۽ ان کان ئي ڪلاسيڪي موسيقيءَ جي سکيا ورتائين ۽ ڳائڻ شروع ڪيائين.

هر دؤر ۾، وائي/ڪافيءَ جا ڳائيندڙ، پنهنجي مخصوص انداز ۾ شاهه لطيف جي ڪلام کي ڳائيندا رهيا، مگر جڏهن استاد محمد جمن، واڄي جي مڌم سپتڪ جي سُرن سان نڙيءَ جي سُرن کي ملائي، مُرڪن ۽ مينڍن سان شاهه لطيف جي ڪلام کي ڳايو ته اِهو منفرد انداز عام ماڻهن ۾ مقبول هئڻ سان گڏ موسيقارن ۾ به ڏاڍو پسند ڪيو ويو.

شاهه لطيف جو ڪلام، سندس رڳ رڳ ۾ سمايل هو، ان ڪري سندس گائڪيءَ جو انداز، ٻين راڳين ۽ گوين کان منفرد هو، ۽ جنهن انداز سان شاهه لطيف جو ڪلام ڳايو اٿس يا وري شاهه لطيف جي ڪلام ۾ سمايل راڳن جي جاکوڙ ڪري، ان ۾ ڪلام کي ڪمپوز ڪيو اٿس، سا محنت، سندس ڳايل ڪلام مان لڳائي سگهجي ٿي. شاهه جي رسالي جو هر سُر، ڪنهن نه ڪنهن راڳ تي آڌاريل آهي. انهن مان ڪن سُرن جا نالا به اهڙائي آهن، جيڪي سنگيت ۾ راڳن جا آهن، جيئن: سهڻي، ڪاموڏ، رامڪلي، سري راڳ، ڪلياڻ ۽ ڪماچ وغيره. اِهي، سُر به شاهه جي رسالي ۾ آهن ته سنگيت جي ڪتابن ۾ وري راڳ به انهن نالن سان آهن، پر ڪن سُرن جا نالا، راڳن سان نٿا ملن، جيئن ڪوهياري، معذوري، مارئي ۽ ليلا وغيره، پر انهن سُرن لاءِ به راڳ آهن، جن کي محمد جُمن، وڏيءَ قابليت سان ڳائي، پنهنجو پاڻ کي مڃرايو آهي. شاهه لطيف جي ڪلام لاءِ سندس ڪيل جستجو قابل تعريف آهي. سندس ڪيترو ئي ڳايل ڪلام، ريڊيو پاڪستان جي اسٽوڊيوز ۾ رڪارڊ ٿيل آهي. مختلف راڳن ۾ ڳايل سندس ڪلامن جو وچور ڪجهه هن ريت آهي:

راڳ پهاڙيءَ ۾: آرياڻيءَ پنهونءَ ري، منهنجي سرتيون ڪانه سري.

راڳ ايمن ڪلياڻ ۾: ٿيندو تن طبيب،  دارون منهنجي درد جو.

راڳ سهڻيءَ ۾: مدد ٿي ميهار، ساهڙ!  سائر سير ۾.

راڳ پُوريا ڪلياڻ ۾: ڪارون وس ڪيام، ڙي! هَئي هَئي!

راڳ بندرابني سارنگ ۾: بوند برهه جي بهار لڳي، درد ونديءَ جو ديس وسي پيو.

راڳ بلاول ۾: ڍڪ ڍڪيندو، مون نه ڇڏيندو، شفيع شافع سپرين.

راڳ کماچ ۾: لالڻ آيو پيهي، وِئڙا سُور سَڀيئي.

راڳ لڪشمي ڪلياڻ (سنڌي راڳ ليلا چنيسر):

جيئري زيارت، جي مان هوءِ پرينءَ سين.

سنڌي راڳ ڏهر ۾: هوت نه ڪندڙا هنيئن، مون سين ڄام نه ڪندڙا هنيئن.

راڳ بروي ۾: وٽان وڃ مَ مون، منهنجو تون هي تون.

راڳ سنڌي آبريءَ ۾: پلڪ نه رهي دل توريءَ، ور ميان خان بلوچا!.

راڳ ڪوهياريءَ ۾: گلا ڪا مَ ڪري، لکيو تان نه ٽري.

راڳ راڻي ۾: راڻل تو بن رات.

راڳ جونپوريءَ ۾: ڪوهياري جي ڪاءِ، ماريندم ماءِ.

راڳ ديسيءَ ۾: گهمان جال جبل، ميان جيڏيون جانب جَتَ لَئي.

محمد جمن، ڄاڻايل راڳن کان علاوه، سنڌي موسيقيءَ جا ٻيا راڳ به گهڻين محفلن ۾ ڳايا آهن. شاهه لطيف جي رسالي جا گهڻا ئي سُر اهڙا آهن، جن کي صحيح ڳائڻ جي باري ۾ موسيقارن کي مڪمل معلومات ڪانه آهي. انهن سُرن کي صحيح روپ ۾ پيش ڪرڻ لاءِ، محمد جمن جيڪا محنت ڪئي آهي، سا واکاڻ جوڳي آهي. اڪثر موسيقارن به محمد جمن جي فني صلاحيتن جو اعتراف ڪيو آهي. سنڌي موسيقيءَ جي سُر ڪارايل، سُر ڪاپائتي ۽ سُر کاهوڙي وغيره کي، پنهنجي صحيح صورت ۾ ڳائي پاڻ مڃرايو اٿس. محمد جمن پنهنجي گائڪيءَ ۾، طبلي، ڍولڪ، گهڙي ۽ هارومونيم جھڙي سازن جي وڄت کي اهڙي طريقي سان ته استعمال ڪندو هو، جنهن ۾ وائي/ڪافيءَ جو اصلي رنگ به برقرار رهيو ۽ اُن ۾ جدت به پيدا ٿي. ان کان علاوه، محمد جمن راڳ جو انداز ڀٽ شاهه جي درگاهه تي ڳائيندڙ راڳائي فقيرن کان الڳ رکي، ماحول موجب رکيو، يعني موسيقيءَ جي ان طريقي کي اختيار ڪيو، جيڪو عام ماڻهن ۾ نهايت مقبول رهيو. محمد جمن، پنهنجي مڌر ۽ سريلي آواز سان شاهه لطيف  جي ڪلام ۾ سمايل پيغام کي جهر جهنگ ۾ پهچايو. استاد محمد جمن، 24 جنوري، 1990ع تي لاڏاڻو ڪيو.

استاد محمد يوسف (1940ع - 1997ع):

سنڌي راڳ جو راڻو، استاد محمد يوسف، 14 جنوري 1940ع تي، حيدرآباد شهر ۾، ٽنڊي طيب ويجهو ٽئين نمبر تلاءَ جي دين علي شاهه پاڙي ۾ ڄائو. سندس پيءُ لونگ فقير مڱڻهار ڍولڪ نوازن ۾ ناميارو وڄتو ٿي گذريو آهي

محمد يوسف جڏهن سمجهه ڀريو ٿيو، ته سندس گهر جو سڄو ماحول سُر ۽ تال ۾ ٻُڏل هو. فقيراڻو ٻار هو. قدرت، ننڍي هوندي ئي سندس آواز ۾ سوز ۽ گداز ڀري ڇڏيو هو. سندس پيءُ، آواز جي رمز کي سمجهي ويو، پر خيال ڪيائين ته ڇوڪري جي پيٽ ۾ علم جا ٻه اکر هوندا ته ڪنهن سنئين دڳ لڳي ويندو، نه ته ايئن ڳائي ڳائي عمر وڃائي ويهندو، سو کيس گهر جي ڀرسان ’ٻال سڌار اسڪول‘ جي استاد ڀيڙو ڪيائين، پر ننڍڙي محمد يوسف جو ته سڄو خيال ’سا، ري، گا، ما، پا، ڌا، ني، سا‘ ڏانهن هو. وجهه وٺي اسڪول کان گوهي ڏيندو هو ۽ سڌو وڃي ڪنهن اوتاري ۾ ٺڪاءُ ڪندو هو، جتي راڳ جون محفلون متل هونديون هيون. ايئن مختلف اوتارن ۽ درگاهن تي ڦيرا ڪندي، ڪيئي ڪافيون ڪلام ويو پنهنجي اندر ۾ اوتيندو، وري سندس پيءُ لونگ فقير کيس ٻال سڌار اسڪول مان اٿاري، ٽنڊي ٺوڙهي لڳ، چُک ۾ قائم ٿيل اسڪول ۾ داخل ڪرايو (هن وقت انهيءَ اسڪول جو نالو سيٺ ڪمال الدين ميمڻ اسڪول آهي). استاد محمد يوسف، نيٺ ڇڪي تاڻي انهيءَ اسڪول مان پرائمري پاس ڪري وڃي، مرحوم آخوند الله بچائي جي قائم ڪيل، ’مسلم هاءِ اسڪول‘ ۾ پهتو، جتي ٻه ٽي درجا انگريزي پڙهيو ۽ اسڪول جي پروگرامن ۾ پڻ حصو وٺندو رهيو، پر سندس پڙهائي، رولڙي جو شڪار ٿي اڌ ۾ رهجي وئي.

محمد يوسف کي راڳ جي سکڻ جو شوق، استاد بيبي خان جي ڪلب ڏانهن ڇڪي ويو، پر استاد جي سيکارڻ جي رمز پنهنجي، سو جڏهن پنهنجن ٻارڙن کي راڳ سيکاريندو هو، ته يوسف کي ڪنهن نه ڪنهن ڪم سان ٻاهر موڪليندو هو. استاد جو حڪم اکين تي ڪري، اُتان اُٿي کڙو ٿي نڪرندو هو، پر ٻاهر نڪري، ڪا اهڙي ڀڪ وٺي ويهي رهندو هو، جو استاد جا ٻول ۽ سُر صاف پيو ٻڌندو هو، ايئن هن، ڪيئي راڳ ۽ راڳڻيون ياد ڪيون. چار سال گذري ويا، پر هُن ڪي ڄاڻ جا ڪڻا به ڪونه سکيا. نيٺ اتان ڀڳو ۽ اچي، استاد اميد علي خان جي خدمت ۾ حاضر ٿيو. جڏهن اُستاد اميد علي خان رياض ڪندو هو ته يوسف کي ڪنهن نه ڪنهن اهڙي اڙانگي ڪم ۾ الجهائي ڇڏيندو هو، جو سُر جو، ’سا‘ به ڪن تي ڪونه پوندو هئس. ٿورو گهڻو جيڪو استاد کي لڪي لڪي ٻڌائين، اُن کي اصل دل ۽ دماغ ۾ قابو ڪري ڇڏيائين. چار سال سندس پيرن ۾ گذاريائين، پر ڪو کڙ تيل نه نڪتو. اتان به ڀڳو، وري ريڊيو جي شوق ۾ اچي، ڪراچيءَ نڪتو ۽ راڳ جي سکيا لاءِ، استاد مبارڪ علي خان وٽ پهتو. استاد آواز ٻڌي کيس پهريون حڪم ڏنو ته، ’مٿو، ڏاڙهي ۽ ڀرون ڪوڙائي اچ‘. راڳ جي عشق ۾، محمد يوسف ايئن به ڪيو، پر اڳيان به هو جبل ڏارڻ، مٿا هڻي هڻي ٿڪو، پر وريو ڪجهه به ڪونه. هڪڙي ڏينهن همت ڪري، پيرين پيادو، ريڊيو ڪراچيءَ ڏانهن راهي ٿيو. سندس ڀاڳ ڀلا هئا، جو ريڊيو تي کانئس آڊيشن ورتائون، جنهن ۾ ڪامياب ٿيو. کيس پروگرام مليو ۽ هن گيت ڳايو. وري جڏهن استاد مبارڪ علي خان جي ڪلب تي پهتو ته استاد ۽ سندس پُٽ، قدرت الله خان کيس ڏسندي ئي باهه ٿي ويا. ريڊيو تي ڳائڻ ڪري کيس ڏاڍي مار ڏنائون. نيٺ دل شڪستو ٿي حيدرآباد موٽي آيو. مٿس قسمت مهربان ٿي ۽ کيس اُن وقت جي نامياري راڳي، سوني خان بلوچ جي شاگردي نصيب ٿي، جنهن سندس قدر ڪندي، ايڇ. ايم. وي ڪمپنيءَ کان سندس ڪلام رڪارڊ ڪرايا، جن ۾ هڪ ڪافي، مخدوم محمد امين جي ۽ ٻي شاهه لطيف جي وائي ’ويندس ڪيچ ڪهي، سيڻن ساڻ سهي‘ جون ڌنون، پنهنجون ترتيب ڏئي، راڳ ڀيرويءَ ۾ ڳايائين ته سندس راڳداريءَ جو روشن ستارو چمڪي پيو. جڏهن اهي ڳايل ڪلام عوام ۾ گهڻو مقبول ٿيا ته سندس پيءُ، لونگ فقير کيس استاد منظور علي خان جي حوالي ڪيو، ۽ استاد منظور علي خان به محمد يوسف جي ٻانهن پُٽ ڪري ورتي. خان صاحب منظور علي خان، کيس دل جي سچائيءَ سان سيکاريو، جنهن تي سندس خاندان جا وڏا گوّيا ناراض ٿيا، پر استاد منظور علي خان، ڪنهن جي به پرواهه نه ڪئي ۽ محمد يوسف کي ڪلاسيڪي، نيم ڪلاسيڪي ۽ لوڪ موسيقيءَ جي هر صنف جي انگ جي سکيا ڏني، ۽ محمد يوسف به واهه جو ملهايو، ۽ پورا چوڏهن سال، استاد جي خدمت ۾ رهيو ۽ سکيا ورتائين. محمد يوسف، گائڪيءَ جي هر صنف سان واهه جو انصاف ڪيو، ۽ شاعريءَ جي سمورين صنفن کي، پنهنجي آواز جو روپ ڏنائين. خاص ڪري شاهه لطيف  جي وائيءَ کي جنهن انگ ۾ استاد محمد يوسف ڳايو، اهڙو مثال سنڌ جي موسيقيءَ ۾ نٿو ملي. کيس شاهه لطيف جي سُر مومل راڻي کي ڳائڻ تي ته ملڪو هو، جو جڏهن پاڻ راڻو ڳائيندو هو ته محفل ئي مُنڊجي ويندي هئي، جنهن جو اظهار، استاد منظور علي خان به ڪيترين ئي محفلن ۾ ڪندو هو ته راڻو ته محمد يوسف ڳائي ٿو. اُن جو بنيادي ڪارڻ اِهو هو ته محمد يوسف ننڍي عمر کان سنڌي اوتارن ۽ درگاهن واري نج نبار راڳ جي سُر ۽ تالن کان واقف هو، ان ڪري هن، شاهه لطيف جو ڪلام به سنڌ جي سدا رنگي انداز ۾ ڳايو. محمد يوسف، شاهه لطيف  جي ڪلام کي نه رڳو سنڌي انگ ۾ ڳايو، پر ان ۾ ڪلاسيڪي رنگ به ڀريو. وائيءَ کي خوبصورت انداز سان پيش ڪرڻ لاءِ مُرڪ، مينڊ، تان، پلٽي ۽ سرگم جو استعمال اهڙي نموني ڪندو هو، جو ٻڌندڙ سندس آواز ۽ انداز ۾ اهڙو ته محو ٿي ويندا هئا، جو کانئن سُرن کان سواءِ سموري ڪائنات وسري ويندي هئي. حقيقت ۾ شاهه لطيف جو ڪلام جنهن انداز سان محمد يوسف ڳايو، اهڙو انداز سنڌي سنگيت ۾ ورلي ئي ملندو.

محمد يوسف، شاهه لطيف جو ڪلام، سنڌ ۾ صوفي بزرگن جي درگاهن، اوتارن، ميلن ۽ ملاکڙن کان سواءِ ملڪ جي اڪثر شهرن ۾ منعقد ٿيندڙ محفلن ۾ ڳايو. ان کان علاوه، پرڏيهه ۾ پڻ شاهه لطيف جي ڪلام کي ڳائي نالو ڪڍيائين.

محمد يوسف، شاهه لطيف جو جيترو به ڪلام ڳايو، اُهو وڏي جوش ۽ جذبي سان ڳايو. سندس ڳايل ڪلام ڪجهه هن ريت آهن:

آءُ راڻا رهه رات...

آءٌ ڪوهه ڄاڻان پنڌ ڪيچ جو..

ٻاروچل ٻانهي...

جادو لائي ويم جيءَ ۾...

پرچن شال پنهوار...

ڏور وڃيو ڏينهن لائي...

ويندس يار مري...

ويندس ڪيچ ڪهي...

ميو تون موٽاءِ، مون رؤندي رات وهاءِ ...

عمر ادا جن جي اٿم اُڪير...

جاڳي اکڙين اوهان...

جيڪي ڏٺو سو مون ڀينر...

محمد يوسف جي ڳائڻ جو وڏو ڪمال اِهو به هو، ته هو جڏهن به شاهه لطيف جي وائي ڳائيندو هو، ته ٿلهه کان اڳ ۽ وچ مصرعن ۾، ڪلام جي موضوع جي مناسبت سان بيتن جي چونڊ، پنهنجي استاد، منظور علي خان جيان ڪري ڳائيندو هو. ان ڪري ڪٿي به سندس تسلسل ٽٽندي نظر نٿو اچي، ۽ بيت ته اهڙيءَ طرح هڪل ڏئي آلاپيندو هو، جو سندس آواز ٻڌندڙن جي اندر ۾ لهي ويندو هو. جنهن به محمد يوسف جو ڪلام ٻڌو آهي، سو کيس اڄ ڏينهن تائين ڪو وساري ناهي سگهيو.

استاد محمد يوسف، 57 ورهين جي ڄمار ۾، 14فيبروري 1997ع تي، دم ڌڻيءَ حوالي ڪيو. کيس ڪوٽڙيءَ جي مُقام ۾ دفن ڪيو ويو. سندس ڪلام آڊيو، ويڊيو، ريڊيو، ٽي. وي. ۽ سنڌالاجيءَ جي لائبريريءَ ۾ محفوظ آهي. اهو سنڌ جو هڪ اَمُلهه اثاثو آهي.

استاد وحيد علي (1950ع  - 1999ع) :

شاهه لطيف جي ڪلام کي سنڌي ۽ ڪلاسيڪي انگ ۾ ڳائي نئون روپ ڏيندڙ راڳي، وحيد عليءَ جو جنم، 1950ع ڌاري، ٽنڊيآدم ۾ ٿيو. سندس تعلق، سنگيت جي گواليار گهراڻي سان آهي. سندس ڏاڏو، پيارو خان، نانو جمالو خان، چاچو اميد علي خان ۽ مامو منظور علي خان، سنڌ جا ناميارا گويا ٿي گذريا آهن، جن جو شاهه لطيف جي موسيقيءَ جي واڌاري ۾ پڻ اهم ڪردار رهيو آهي. سندس پيءُ جو نالو غلام رسول هو، جو پاڻ به وڏو گُڻي ڳائڻو ٿي گذريو آهي. وحيد علي ٿوري تعليم حاصل ڪئي ۽ پوءِ موسيقيءَ جي تعليم حاصل ڪرڻ لڳو. سنگيت جي گهراڻي سان تعلق هئڻ ڪري، کيس ننڍپڻ کان ئي سُرن جي سُتي پياري وئي هئي. پاڻ سازن ۽ راڳن سان راند روند ڪندي وڌيو ۽ ويجهيو.

وحيد علي، راڳ جي شروعاتي سکيا، استاد منظور علي خان کان ورتي، جنهن کان پوءِ ذاتي محنت ۽ فن سان لڳاءَ ۽ سچائيءَ سبب، هن پنهنجو هڪ الڳ مقام ٺاهي ورتو ۽ ڏسندي ڏسندي، ريڊيو، ٽي. وي.، اسٽيج ۽ فلم تان ڪاميابي ماڻي، پوري ملڪ تي ڇانئجي ويو.

وحيد عليءَ، سنڌي موسيقيءَ ۾ نواڻ آڻڻ جي ڪوشش ڪئي. نيون ڌنون جوڙيائين ۽ شاهه لطيف جي وائيءَ کي نرالي ڍنگ ۾ ڳايائين. ڳائڻ جي بنيادي خاصيت اِها هئس جو وائيءَ کي تانن ۽ پلٽن جي سنگم سان سينگاريندو هو ۽ بيت جي هر بند کي مِينڍ ۽ مرڪ سان اهڙي طرح آلاپيندو هو، جو محفل ئي سراپجي ويندي هئي. جڏهن ٻين شاعرن جو ڪلام ڳائيندو هو ته ان موضوع جي مناسبت سان شاهه لطيف  جا بيت ڳائيندو هو. بيت جو لفظ لفظ سُر ۾، اهڙي انداز سان پيش ڪندو هو، جو ٻڌندڙ منڊجي ويندا هئا.

وحيد عليءَ، شاهه لطيف، سچل سرمست، بيدل، قلندر شهباز کان علاوه، ٻين صوفي بزرگن جي درگاهن ۽ ثقافتي ميلن ملاکڙن ۽ نجي محفلن ۾ پڻ خوب ڳايو. کيس پرڏيهه ۾ به مختلف موقعن تي شاهه لطيف جو ڪلام پيش ڪرڻ جو موقعو مليو. سنڌ ۾ اهڙا به راڳي ٿي گذريا هئا، جن شاهه لطيف جو ڪلام، ڪلاسيڪي گائڪيءَ، ’خيال‘ واري انداز ۾ ڳايو، جنهن ۾ استاد عاشق علي خان جو نالو قابل ذڪر آهي، پر وحيد عليءَ، شاهه لطيف  جي وائيءَ ۾ ڪلاسيڪي گائڪيءَ سان گڏ ديسي انگ به قائم رکيو جيڪو صدين کان سنڌ ۾ رائج هو.

سندس ڪجهه ڳايل ڪلام هن ريت آهن:

منهنجو ملڪ ملير ...

پرچن شال پنهوار ...

ويندس يار مري ...

آهيان مارن جي سانگين ...

رات عمر مون خواب ۾ ...

جن جو وارث تون ...

ڏوٿي ويئڙا ڏور ...

آءٌ ڪوهه ڄاڻان پنڌ ڪيچ جو ...

ڏور وڃيو ڏينهن لائي ...

آءُ راڻا رهه رات ...

منهنجو لالڻ آيو ...

مان ساريان سانگيئڙن کي ...

وحيد علي، پنهنجن وڏن ڀائرن، استاد فتح علي ۽ حميد عليءَ جي ڀيٽ ۾ عوام ۾، گهڻو مقبول ٿيو. ان جو سبب اِهو هو ته وحيد علي سکيو ته پنهنجي گهراڻي جو انگ، پر گائڪيءَ ۾ ديسي انداز قائم رکيائين، ۽ گائڪيءَ جو مرڪز، وائي، ڪافي ۽ گيت رکيائين، جنهن کي عوام پاران ڏاڍو پسند ڪيو ويو.

وحيد علي، حقيقت ۾ سنڌي سنگيت جو هڪ ادارو هو، جنهن ڪلاسيڪي ۽ ديسيءَ جي انگن سان شاهه جي وائيءَ کي، پنهنجي نڙيءَ جي سُرن سان سيراب ڪيو. سندس ڳايل ڪلام هڪ اثاثي جي حيثيت رکي ٿو.

سنڌي سنگيت جو هيءُ ستارو، موسيقي جي اُڀ تي نهايت آب ۽ تاب سان چمڪي رهيو هو ته اوچتو ئي اوچتو ٻاويهين مارچ، 1999ع تي گذاري ويو. سندس وفات، گڙدن جي بيماريءَ سبب اسلامآباد ۾ ٿي. کيس حيدرآباد ۾، ٽنڊي يوسف جي قبرستان ۾ دفنايو ويو. وحيد علي اسان کان ته وڇڙي ويو آهي، پر سندس آواز اڄ به ساڳيءَ ريت عوام ۾ مقبول آهي. هن وقت سندس پونئرن ۾، سندس پُٽ، وقار وحيد ۽ ٻيا ان ورثي کي سنڀاليندا اچن ٿا.

احمد مغل (جنم: 1968ع):

 سنڌ جي نالي واري هن راڳيءَ  جو پورو نالو محمد احمد مغل آهي. هن پهرين مارچ 1968ع تي خيرپور ضلعي جي شهر ’پريالوءِ‘  ۾ حيات علي مغل جي گهر ۾ جنم ورتو. پرائمري کان ميٽرڪ تائين پريالوءِ ۾ تعليم پرايائين، گورنمينٽ ڊگري ڪاليج سکر مان ٻارهين درجي جو امتحان پاس ڪرڻ کان پوءِ اعليٰ تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ جاپان ويو ۽ ٻن سالن کان پوءِ  اتان واپس آيو، ۽ شاهه عبداللطيف ڀٽائي يونيورسٽي خيرپور مان معاشيات ۾ ايم. اي ڪيائين. جنهن بعد خيرپور لا ڪاليج مان ايل. ايل. بي ڪيائين.

1995ع ۾ پي. آءِ. اي. ۾ ڏهاڙي اجرت واري وقتي ملازمت شروع ڪيائين، ڏيڍ سال کان پوءِ حڪومت جي بدلجڻ  جي ڪري کيس اتان هٽايو ويو. احمد مغل جي وڏو ڀاءُ رحمان مغل (سرمد سنڌي) سنڌ جو ناميارو ڳائڻو هو، ۽ قومي گيت سندس سڃاڻپ هئا. احمد مغل پڻ پنهنجي ڀاءُ سرمد سنڌي کان گهڻو متاثر هو، ۽ اڪثر ڀاءُ جا چيل ڪلام جهونگاريندو هو ۽ دوستن ۾ ويهي ڳائيندو هو. ان جي وفات کان پوءِ به اهي جاري رکيائين. کيس ڳائڻ جو شوق هو. 1998ع ۾ پي ٽي وي ڪراچي سينٽر تان ’مهراڻ ميگ‘ پروگرام ۾ ٻه ڪلام ’سار پهرئين پيار جي، بوند آهي بهار جي‘، ’جتي هجو سکيا هجو اسان جي آ دعا اها‘ ڳايائين ۽ ساڳئي سال سندس پهريون آڊيو ڪيسٽ جو البم رليز ٿيو. پاڻ راڳ جي سکيا استاد عبدالغفور سومري ۽ استاد ظهور خان کان ورتائين. احمد مغل جا 38 آڊيو  ڪيسٽن جا البم جاري ٿي چڪا آهن، ۽ نجي  چينلن ۽ پاڪستان ٽيليويزن تان ڪيترائي ڪلام پيش ڪري مشهوري ماڻيائين. پرڏيهه ۾ آسٽريليا، بحرين ۽ دبئي  ۾ ڪيترائي ڀيرا وڃي عوام آڏو فن جو مظاهرو ڪري داد وصول ڪري چڪو آهي. کيس نجي ادارن ۽ نجي چينلن طرفان ڪيترائي ايوارڊ  مليا. احمد مغل سنڌ جي ڪيترن ئي مشهور شاعرن سان گڏوگڏ سنڌ جي لافاني ۽ عظيم شاعر شاهه لطيف  جو ڪلام پڻ ڳايو آهي، جيڪو هن ريت آهي:

سڪ مارن جي سمهڻ نه ٿي ڏي...

ڇو ٿيون ڏيو مون کي متيون متيون...

عمر آئون ويندڙو پڇان ڪوءِ....

اختر درگاهي (جنم: 1964ع):

اختر درگاهي شاعر ۽ محقق سان گڏوگڏ هڪ سُريلو راڳي ۽ موسيقار پڻ آهي، سندس جنم 24 سيپٽمبر 1964ع تي روهڙيءَ ۾ ٿيو، سندس والد جو نالو درگاهي ميراڻي آهي.  اختر درگاهي پرائمري تعليم شهدادو اسڪول، روهڙيءَ مان حاصل ڪئي ۽ 1980ع ۾ گورنمينٽ هاءِ اسڪول روهڙيءَ مان مئٽرڪ  جو امتحان پاس ڪيائين. ان کان پوءِ وڌيڪ تعليم جي لاءِ اسلاميه سائنس ڪاليج سکر ۾ داخلا ورتائين، جتان هُن 1982ع ۾ انٽر، 1985ع ۾ بي اي ۽ 1987ع ۾ ايم.اي سنڌيءَ جي ڊگري حاصل ڪئي.

اختر درگاهيءَ، کي راڳ رنگ سان اُنسيت ورثي ۾ ملي، ڇاڪاڻ ته سندس ڏاڏي مائي بيگم فقيرياڻي به هڪ مشهور ڳائڻي هئي. سندس والد درگاهي ميراڻي شاعر هئڻ سان گڏوگڏ راڳ پڻ ڳائيندو هو.

اختر درگاهي پنهنجي ڏاڏي بيگم فقيرياڻي کان متاثر ٿي، راڳ جي دنيا ۾ پير پاتو. پاڻ اسڪولي دؤر ۾ ڳائڻ جي شروعات ڪيائين، جنهن دوران کيس ريڊيو پاڪستان خيرپور ۽ پي ٽي وي ڪراچيءَ سينٽر تان  ڳائڻ جو موقعو مليو.

اختر درگاهي راڳ جي شروعاتي ڄاڻ پنهنجي والد درگاهي ميراڻيءَ کان ورتي ۽ ان کان پوءِ موسيقيءَ جي وڌيڪ ڄاڻ حاصل ڪرڻ لاءِ  نامياري راڳي لونگ خان جي شاگردي اختيار ڪيائين، جنهن کيس ڳائڻ سان گڏوگڏ هارمونيم وڄائڻ پڻ سيکاريو.

اختر درگاهي عملي زندگيءَ جي شروعات هڪ تعليمي اداري ۾ موسيقيءَ جي استاد طور ڪئي، جنهن کان پوءِ کيس زرعي ترقياتي بينڪ ۾ نوڪري ملي. جتي پاڻ هن وقت اسسٽنٽ وائيس پريزيڊنٽ  آهي.

اختر درگاهيءَ جي سڃاڻپ موسيقيءَ جي اسڪالر طور به آهي. پاڻ ڏيهه توڙي پرڏيهه ۾ موسيقيءَ تي ٿيندڙ ڪانفرنس ۾ ڪيترائي تحقيقي مقالا پيش ڪيا اٿس. 1992 ع ۾، خيرپور يونيورسٽي لاءِ بي. اي سطح تي، موسيقيءَ جو ڪورس پڻ تيار ڪيائين.

اختر درگاهي شاهه لطيف  جا هيٺيان ڪلام ڳايا آهن.

نيڻ منهنجا ڪينئن لڳا....

ڪينئن وساريان ور اديون...

روئان زارو زار ڇوڙي وار...

اديون مون کي ماروئڙن جي...

منهنجا ڪيچي قول ڪري...

ويندس ڪيچ ڪهي...

ڪارون وس ڪيام...

منهنجو يار ميهار سان...

هيري هٿ وڌائين...

راڻل تو بن رات....

امبر مهڪ (جنم: 1980ع):

سنڌ جي مشهور ڳائڻي، امبر مهڪ، 12 مئي 1980ع تي حيدرآباد سنڌ ۾ يار محمد شيخ جي گهر ۾ جنم ورتو. پرائمري کان ٻارهين درجي تائين  اي- آر- بنات  اسڪول حيدرآباد سنڌ مان تعليم حاصل ڪيائين. سندس ماءُ  شميم آرا،  ريڊيو پاڪستان جي مشهور ڳائڻي رهي آهي  ۽  سندس ڀيڻ انجم آرا پڻ ڳائڻ ۾ شهرت ماڻي.

امبر مهڪ کي گهر ۾ ئي راڳ ۽ موسيقيءَ جو ماحول مليو تنهن ڪري  ننڍپڻ  کان ئي راڳ ڏانهن سندس لاڙو رهيو. ماءُ  سان گڏ اڪثر ريڊيو پاڪستان حيدرآباد سنڌ ويندي هئي. يارنهن سالن جي عمر ۾ پهريون ڀيرو ريڊيو تي عابده پروين جو ڳايل  پروين شاڪر جو مشهور ڪلام ’جب سے تونے مجهے دیوانہ بنا رکها ہے‘  لائيو پرفارم ڪيائين. راڳ جي باقاعده  سکيا  استاد امير عليءَ کان ورتائين. 1994ع کان ريڊيو پاڪستان حيدرآباد سنڌ کان ڳائڻ جي  شروعات ڪيائين. 2002ع ۾ استاد خان صاحب خير محمد جي ورسيءَ جي موقعي تي هڪ تقريب ۾ ڳائي تمام گهڻو داد حاصل ڪيائين. کيس شهرت ان وقت ملي جڏهن هڪ خانگي ٽي وي چينلKTN  تان سندس ڳايل قلندر شهباز جي ڌمال ’قلندر لال  تنهنجي مان ملنگياڻي آهيان‘ نشر ٿيو.

امبر مهڪ جا هن وقت تائين 14 کان وڌيڪ آڊيو ڪيسٽن جا البم جاري ٿي چڪا آهن. قلندر ايوارڊ، مصري شاهه ايوارڊ ۽ ٻيا ڪيترائي نجي چينلن ۽ نجي ادارن کان ايوارڊ حاصل ڪري چڪي آهي. پاڪستان ٽيليويزن  ڪراچي ۽ لاهور جي اسٽوڊيو تان پرفارم ڪندي رهي آهي، سندس ڳائڻ جو محور عارفاڻو ڪلام ۽ صوفي راڳ آهن.

امبر مهڪ ، شاهه لطيف  جي ڪلام کي پڻ ڳايو آهي سندس ڳايل ڪلام هن ريت آهي.

ڪارون وس ڪيام...

عمر مون نه وڻن...

امينه (جنم: 1946ع) :

سنڌي سنگيت جي سريلي فنڪارا، غلام زينب شاهه عرف امينه، 15 ڊسمبر 1946ع تي حيدرآباد ۾ ڄائي. سندس پيءُ جو نالو، علي بخش شاهه هو. هن شروعاتي تعليم سيد باز محمد شاهه اسڪول ۾ ورتي. 1967ع ۾ مئٽرڪ جو امتحان پاس ڪيائين ۽ ڪجهه عرصي کان پوءِ بي. اي. جو امتحان به پاس ڪيائين. 1969ع ۾ پي. ٽي. سي. جي ٽريننگ ڪري بئراج ڪالوني حيدرآباد ۾، پرائمري اسڪول ۾ استاد مقرر ٿي ۽ هيڊ ماسترياڻي ٿي رٽائر ڪيائين.

امينه کي، ننڍي هوندي کان ئي ڳائڻ جو شوق هو. زرينهبلوچ کيس ريڊيو تي وٺي وئي ۽ استاد محمد ابراهيم کيس ڳائڻ جو موقعو فراهم ڪيو. امينه کي ڪوبه ساز وڄائڻ  ڪونه ايندو هو، پر سندس آواز ۾ ڪمال جو ميٺاج هو. استاد محمد ابراهيم ۽ استاد محمد جمن جي سهڪار ۽ سکيا سان سندس فن ۾ پختگي آئي.

امينه کي شاهه لطيف جي ڪلام سان بي پناهه پيار هو، جيتوڻيڪ هن ريڊيو ۽ ٽي. وي. تي گهڻائي لوڪ گيت ڳايا، پر تنهن هوندي به، اسٽيج تي هر محفل ۾ شاهه لطيف جو ڪلام پيش ڪندي هئي. امينه ذاتي مصروفيتن سبب هاڻي موسيقيءَ جي دنيا کي ڇڏي، گهريلو زندگي گذاري رهي آهي.

انور حسين وسطڙو (جنم: 1940ع) :

عوامي فنڪار ۽ شاهه لطيف جو راڳي، انور حسين وسطڙو، 1940ع ڌاري ٺارو شاهه جي هڪ ڳوٺ، يونس وسطڙي، ضلعن نوشهري فيروز ۾ ڄائو هو. ابتدائي تعليم، ڳوٺ ساند جي پرائمري اسڪول مان وٺڻ کان پوءِ، هاءِ اسڪول ٺارو شاهه مان مئٽرڪ پاس ڪيائين.

انور وسطڙي، راڳ جي شروعاتي سکيا، استاد محمد صالح خاصخيليءَ کان ورتي، جڏهن ته باقاعدي راڳ جي سکيا، استاد منظور علي خان کان ورتائين ۽ سڳو به ٻڌارايائين. هن استاد جي پوئيواري ڪندي، ساڳئي ڪلاسيڪي انگ ۾، شاهه لطيف  جو ڪلام ڳايو، جيڪو عوام ۾ نهايت مقبول ٿيو.  جڏهن پنهنجي سريلي آواز سان شاهه لطيف جو ڪلام ڳائيندو آهي ته سندس سُرن جي ورکا ۾ ڪلام ۾ سمايل منظر ٻڌندڙن آڏو چٽو ۽ واضح ٿي پوندو آهي.

انور وسطڙي، سنڌ جي سڀني صوفي بزرگن جي درگاهن، ميلن ملاکڙن، عوامي محفلن، ريڊيو، ٽي. وي. ۽ آڊيو ڪيسٽن وسيلي، شاهه لطيف جو ڪلام ڳايو آهي. ريڊيو تي پاڻ شاهه لطيف جي وائي: ’جن سان سُتي مليو‘ ڳائڻ جي شروعات ڪيائين. سندس ڳايل، شاهه لطيف جو ڪلام هن ريت آهي:

آيل! ڪريان ڪيئن؟ منهنجو نينهن اَپليو نه رهي ..

تڙ نهاريان ٿي، منهنجا بندر وئڙا جي ...

پرچن شال پنهوار، ڍولا! مارو مون سان لا! ...

انور حسين جو آواز ۽ گائڪي، متاثر ڪندڙ آهي. موسيقيءَ جي دنيا ۾ کيس سٺي مڃتا ملي. پاڻ ڪيترا ئي شاگرد به پيدا ڪيائين، جن ۾ نجف علي وسطڙو، امداد وسطڙو، زاهد گل ۽ طفيل ڀنڀرو شامل آهن. انور حسين هن وقت نوابشاهه ۾ رهي ٿو ۽ محفلن ۾ پنهنجا سريلا سُر وکيريندو رهي ٿو.

برڪت علي (جنم: 1967ع) :

سنڌ ۾ جيڪي ذاتيون يا قبيلا ڳائڻ وڄائڻ جي حوالي سان ڄاتا سڃاتا وڃن ٿا، تن ۾ ڀٽ، ڀان، چارڻ ۽ مڱڻهار مشهور آهن. برڪت عليءَ جو تعلق پڻ ڀٽ ذات سان آهي. سندس ڪٽنب صدين کان ساز ۽ آواز جو ساٿ نڀائيندو ٿو اچي. سنڌ جي هن سريلي فنڪار جو جنم، 25 آگسٽ 1967ع تي، سکر شهر ۾ ٿيو. راڳ جي لولين ۾ سندس واڌ ويجهه ٿي. راڳ سندس خانداني ڪرت آهي، ان ڪري پاڻ به ننڍپڻ کان سُرن سان اهڙي ريت واقف ٿي ويو، جو ٻين ٻارن جيان کيڏڻ ڪڏڻ سڀ وسري ويس. برڪت علي، ڏهن سالن جي ڄمار کان ڳائڻ جي شروعات ڪئي. راڳ جي شروعاتي سکيا، پنهنجي پيءُ، عبدالرسول ڀٽ کان ورتائين، جيڪو پاڻ به سٺو راڳي هو. بعد ۾ لاهور ويو ۽ غزل جي نامياري گائڪ، غلام عليءَ کان وڌيڪ سکيا ورتائين. برڪت عليءَ جي گائڪيءَ تي غزل جي انگ ۽ انداز جو اثر وڌيڪ نمايان آهي. پاڻ راڳ جي عشق ۾ مئٽرڪ کان وڌيڪ پڙهي نه سگهيو. سمورو ڌيان ڳائڻ تي ڏنائين. برڪت سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ پنهنجي فن جو مظاهرو ڪري چڪو آهي ۽ ٿوري ئي وقت ۾، عوام ۾ گهڻو مقبول ٿيو. پاڻ غزل، گيت، خيال، ٺمري ڳائڻ کان علاوه، وائي ۽ ڪافي ڳائڻ جو پڻ ماهر آهي. سنڌ جي نه رڳو جديد شاعرن جو ڪلام ڳايو اٿس، پر ڪلاسيڪي شاعرن ۾، سچل سرمست، بيدل، مصري شاهه ۽ شاهه لطيف جو ڪلام به ڳايو اٿس.

برڪت عليءَ، 1988ع ۾ ريڊيو تي ڳائڻ جي شروعات، شاهه لطيف جي ڪلام، ’لڳڙي آهي لغار‘ سان ڪئي. ان کان علاوه، ريڊيو خيرپور، ريڊيو حيدرآباد، پاڪستان ٽيليويزن ۽  سنڌ ۾ ٿيندڙ ثقافتي پروگرامن، صوفي بزرگن جي درگاهن تي منعقد ٿيندڙ ميلن تي پڻ، شاهه لطيف جو ڪلام پيش ڪري چڪو آهي. برڪت علي، شاهه لطيف جي وائيءَ کي پنهنجي همعصرن ڳائڻن جي ڀيٽ ۾ ڪجهه مختلف ۽ منفرد انداز سان ڳايو آهي. هن وائيءَ کي سنڌ جي ديسي انداز وانگر نه، پر غزل واري مخصوص انداز ۾ ڳايو آهي، يا ايئن کڻي چئجي ته وائيءَ تي غزل جو رنگ وڌيڪ نمايان آهي، جيڪو ٻڌڻ ۾ ڏاڍو اثرائتو ۽ مٺو آهي، جو ٻڌندڙ کي ڪٿي به اوپرائپ جو احساس نٿو ٿئي.

برڪت علي، شاهه لطيف جي ڪلام مان، سُر مومل راڻو، سُر ڪوهياري، سُر مارئي ۽ سُر سسئيءَ کان گهڻو متاثر آهي ۽ هنن ئي سُرن مان، شاهه لطيف جو ڪلام چونڊ ڪري ڳائيندو رهيو آهي، جيڪو هن ريت آهي:

لڳڙي آهي لغار ...

آهيان مارن، آهيان سانگين ...

برڪت علي، پنهنجي مخصوص انداز جي ڪري ڏيهه توڙي پرڏيهه ۾ مشهور آهي. پاڻ ٿائلئنڊ، سينگاپور، هانگ ڪانگ، انڊيا، دبئي ۽ گڏيل عرب اماراتن ۾ پنهنجا سُريلا سُر وکيري داد حاصل ڪري چڪو آهي. سندس وڏي خوبي اِها آهي، جو پاڻ ڌنون ڪمپوز ڪندو آهي. برڪت علي هن وقت شاهه لطيف جو جيترو به ڪلام ڳايو آهي، اُهو هڪ اثاثي جي حيثيت رکي ٿو، جو سندس ڳايل ڪلام ديسي انگ کان ٿورو منفرد آهي.

ٻُڍو فقير (1942ع - 2005ع):

ٻُڍو فقير، سنڌ جو مشهور راڳي ٿي گذريو آهي. پاڻ 1942ع ڌاري مٺي شهر ۾ ڄائو، سندس پيءُ جو نالو محمد صديق مڱڻهار آهي. کيس ننڍي وهيءَ کان ئي ڳائڻ جو شوق هو. تنهن ڪري هن 15 سالن جي ڄمار ۾ ڳائڻ جي شروعات ڪئي. ٻڍي فقير راڳ جي باقاعده سکيا مُراد فقير کان ورتي. پاڻ  گهڻو ڪري صوفي شاعرن جو ڪلام ڳائيندو هو. ٻڍي فقير شاهه لطيف ، سچل سرمست، عباس علي شاهه ۽ حاجي احمد ملاح جو ڪلام نهايت ئي چاهه سان، انتهائي سُريلي انداز ۾ ڳايو آهي. سندس فن جي مڃتا طور کيس ڪيترائي ايوارڊ پڻ مليا. سنڌ جو هي سُريلو راڳي 3 جنوري 2005ع تي لاڏاڻو ڪري ويو.

ريڊيو پاڪستان حيدرآباد جي رڪارڊ موجب، ٻڍي فقير، شاهه لطيف جو جيڪو ڪلام ڳايو، ان جو وچور هن ريت آهي:

جن لئه اُڏايان ويٺي ڪانگ...

آهيان ڏونگر ڏوري...

ڀڳت ڪنور رام (1885ع - 1939ع) :

سنڌي موسيقيءَ جي افق تي ستاري جيان چمڪندڙ شاهه لطيف جو راڳي، ڀڳت ڪنور رام، 25 آڪٽوبر 1885ع تي ميرپور ماٿيلي جي هڪ ننڍڙي ڳوٺ، جروار ۾ جنم ورتو. سندس پيءُ جو نالو، ڀائي تارا چند هو. پاڻ ننڍپڻ کان ئي صوفياڻي طبيعت جو مالڪ هو. ڀڳت ڪنور رام، پنهنجي گرو سنت سترام داس وٽ روز شام جو ويندو هو ۽  سچيءَ دل سان سندس شيوا ڪندو هو. اتي روز مڙهيءَ ۾ ڀڄن ڀاءُ ٿيندو هو، جنهن ۾ ڏورانهن علائقن مان ساڌو ڀڳت، اچي صوفياڻو راڳ ڳائيندا هئا. ڪنور ڀڳت تي اُن راڳ جو گهرو اثر پيو ۽ پاڻ به ڳائڻ شروع ڪيائين. راڳ ۾ سندس ڪوبه استاد ڪونه هو، قدرتي طور کيس ڳائڻ جي ڏات مليل هئي.

ڀڳت ڪنور رام کي شاهه لطيف جي ڪلام سان جنون جي حد تائين عشق هو. روز، صبح جو اُٿي شاهه جي رسالي جو ورد ڪندو هو. انهن بيتن ۽ واين ۾ پنهنجي آواز جو ساهه ۽ ساءُ وجهي، سڄيءَ سنڌ ۾ ڳائيندو وتندو هو.

ڀڳت ڪنور رام جڏهن فقيرن جهڙو ڊگهو چولو، مٿي تي ڪاري رنگ جو پٽڪو، ڪنن ۾ جوڳين جهڙا والا ۽ پيرن ۾ ڇير ٻڌي ڦيريون پائي نچندو هو ته ٻڌندڙن تي بيخوديءَ واري ڪيفيت طاري ٿي ويندي هئي. پاڻ خاص ڪري رسالي مان سُر سسئيءَ جو ڪلام ڳائيندو هو ۽ پنهنجي پُرسوز ۽ سريلي آواز سان سُر سسئيءَ جو ڪلام اهڙيءَ طرح ڳائيندو هو، جو ٻڌندڙ مرد توڙي عورتن جي اکين مان لڙڪن جون لڙهيون وهڻ لڳنديون هيون. سندس پسند جي راڳڻين ۾ جوڳ، ڪوهياري، راڻو، آسا ۽ پرڀاتي هونديون هيون. ڀڳت ڪنور رام، سڄيءَ سنڌ ۾ شاهه لطيف  جو صوفياڻو پيغام پهچايو. هن شهر شهر، ڳوٺ ڳوٺ ۾، شاهه لطيف جو ڪلام ڳايو. ان وقت گراموفون وارين ڪمپنين سندس ڪلام رڪارڊ ڪيو، جو هن ريت آهي:

بوند برهه جي بهار لڳي

مان ته دامن لڳي آهيان

ڳڻتي اباڻن جي ماري

عمر اباڻن جي ميار، عمر ميار مون کي ٿي ماري، عمر ميار ٿي ماري

ڀڳت ڪنور رام کي هندو توڙي مسلمان، هڪ جيترو مانُ ڏيندا هئا. ڀڳت وٽ سڀني لاءِ ساڳيو ئي پيار هو. ڀڳت راڳ جي سموري ڪمائي، راڳ ختم ڪرڻ کان پوءِ، اُن وقت ئي ضرورتمندن ۾ ورهائي ڇڏيندو هو ۽ پنهنجي لاءِ ڪجهه به نه رکندو هو، انهيءَ ڪري ضرورتمند، خاص طور نياڻيون نه اٿاري سگهندڙ غريب ماڻهو وٽس ويندا هئا. هڪ ڏينهن پاڻ جڏهن مانجهند کان ميلي تان ٿي، دادوءَ لٿو ۽ اتان سکر لاءِ ٻيءَ گاڏيءَ تان چڙهي رُڪ اسٽيشن پهتو، پوءِ اتان وري ٻي گاڏيءَ ۾ پنهنجي ڳوٺ جروار پئي ويو ته پير ڀرچونڊيءَ وارن جي مريد، جان محمد جلباڻيءَ بندوق جا فائر ڪري، امن جي هن سفير کي شهيد ڪري ڇڏيو. اهو واقعو، 1 نومبر 1939ع تي ٿيو. سندس اگني سنسڪار، ڳوٺ جروار ۾ ڪيو ويو. سندس شاگردن ۾ نارو ڀڳت ۽ ٽيڪو مل مشهور ڀڳت ٿي گذريا آهن، جيڪي سندس حياتيءَ ۾ به ساڻس گڏ ڳائيندا هئا.

تاج مستاني (جنم: 1970ع):

تاج مستاني سنڌ جي ناليواري ڳائڻي آهي، سندس اصل نالو مختيار ناز آهي، پر راڳ جي دنيا ۾ تاج مستانيءَ جي نالي سان مشهوري ماڻيائين. 14 آگسٽ 1970ع تي سيوهڻ ۾ محمد عالم جي گهر ۾ جنم ورتائين. اٺن درجن تائين سيوهڻ ۾ تعليم حاصل ڪيائين، جنهن بعد پڙهائي ڇڏي راڳ جي دنيا ۾ پير پاتائين. راڳ جي سکيا استاد غلام حسين ڪليريءَ کان ورتائين، سندس چوڻ موجب، ” سيوهڻ ۾ جتي قلندر ڪانفرنس ٿيندي آهي، اسان جو گهر بلڪل ان جي ويجهو هو، مون کي ننڍي هوندي کان اها جستجو هئي ته اتي ٻين راڳين جيان مان به اسٽيج تي ڳايان، جتي ڪجهه سالن جي محنت کان پوءِ مون پير پاتو، ۽ پهريون ڀيرو، مون سيوهڻ ۾ رٿيل لعل شهباز قلندر ڪانفرنس ۾ ڳايو، انهن ڏينهن ۾ وزير اعظم محمد خان جوڻيجو هو. ان ڪانفرنس ۾ ڳائڻ لاءِ منهنجو آڊيشن ممتاز مرزا  ۽ حميد آخوند  ورتو هو. الله سائينءَ جو شڪر آهي  ته هن وقت تائين پنج (5) ڀيرا لعل شهباز قلندر ايوارڊ مڃتا طور ملي چڪو آهي، مون پهرين قلندر ڪانفرنس ۾ شاهه لطيف  جو ڪلام ’جيجل ماءُ منهنجو پرديسين سان سڱ‘ ۽ سچل جو ڪلام ’آءٌ ڪيئن آتڻ وڃان‘ ڳايو هو.“

هن وقت تاج مستاني راڳ جي دنيا ۾ هڪ منفرد انداز جي ڪري پڻ گهڻو مشهور آهي، سندس هڪ خاص قسم جو روايتي لباس ۽ هڪ هٿ ۾ يڪتاري ۽ ٻئي هٿ ۾ چپڙيءَ سان مخصوص انداز ۾ ڳائيندي آهي. سندس چوڻ موجب، ”منهنجي صوفياڻي ۽ عارفاڻي ڪلام ۾ دلچسپي آهي ۽ شاهه لطيف  جو ڪلام نهايت عقيدت ۽ وڏي چاهه سان ڳائيندي آهيان.“

تاج مستاني، پاڪستان ٽيلويزن تي، سنڌ سينگار، همرچو، پرک ۽ ٻين ڪيترن ئي پروگرامن ۾ ڳايو آهي، کيس مڃتا طور پي ٽي وي طرفان ٽي (3) ايوارڊ جڏهن ته ريڊيو پاڪستان اسلام آباد طرفان 2006ع ۾ ’نيشنل ايوارڊ‘ پڻ مليل آهي. 2014ع ۾ شاهه عبداللطيف ڀٽائي ايوارڊ ماڻيائين، ان کان علاوه نجي پروگرامن ۽ خانگي چينلن طرفان کيس ڪيترائي ايوارڊ مليل آهن.

تاج مستاني، پاڪستان کان ٻاهر، جرمني، ترڪي، ناروي، بيلجيم، ڊنمارڪ، روس، جاپان، مصر، انڊيا ۽ دبئيءَ ۾ پنهنجي فن جو مظاهرو ڪري مڃتا ماڻي چڪي آهي. سندس  آڊيو ڪيسٽن جا ٽيهارو البم جاري ٿي چڪا آهن. هن وقت تائين سون جي تعداد ۾ ڪلام ڳائي چڪي آهي. هن وقت سندس رهائش قاسم آباد، حيدرآباد سنڌ ۾ آهي. پاڻ ٻين شاعرن جي شاعريءَ سان گڏوگڏ، شاهه لطيف  جو ڪلام پڻ ڳايو اٿس، جيڪو هن ريت آهي:

آهي ارمان عجيبن جو، مون کي نال نه نيائون...

ايندو سڄڻ سائين...

ڪا هيئين سين لائي...

جيجل ماءُ منهنجو...

تعمير حسين (جنم: 1966ع):

تعمير حسين سنڌ جو نالي وارو نوجوان  راڳي آهي. هن چوٿين آڪٽوبر 1966ع تي حيدرآباد سنڌ ۾ استاد غلام علي جي گهر ۾ جنم ورتو.  سندس پيءُ استاد غلام علي پنهنجي دؤر جو مشهور موسيقار رهيو آهي. تعمير حسين کي راڳ ۽ موسيقي ورثي  ۾ ملي  ۽ سندس ئي پيءُ کيس سکيا ڏني.

هن راڳ جي باقاعدي شروعات 1983ع ۾ پاڪستان ٽيليويزن ڪراچي سينٽر کان ڪئي ۽ گهڻي عرصي تائين پي ٽي وي تي مختلف پروگرامن ۾ ڳائيندو رهيو. پي ٽي وي ڪراچي، لاهور، اسلام آباد، پشاور ۽ ڪوئٽا تان نشر ٿيل پروگرامن ۾ همرچو، کٽڻهار، بوند بهار، چهچٽو، پرک، گهڙيال، سنڌ سينگار ۽ آباد گار سنڌيءَ ۾ جڏهن ته اردو پروگرامن  ۾ رنگ ترنگ، ميوزڪ فيسٽيول، ميري پسند، ٽيلي شو، معين اختر شو، ۽ بزم غزل شامل آهن، جن ۾ تعمير حسين ڪيترائي ڪلام ڳائي چڪو آهي. سندس چوڻ موجب: ” پي ٽي وي تي مون 450 آئٽم ڪيا آهن.“  اهڙيءَ ريت ريڊيو پاڪستان تي پڻ 1994ع کان وٺي ڪيترائي ڪلام ڳائي چڪو آهي ۽ سندس ڳائڻ جو اهو سفر هلندڙ آهي. نجي ٽي وي چينلن تي پڻ وڏي پذيرائي ملي اٿس.

تعمير حسين سنڌي، سرائڪي، بلوچي، اردو ۽ راجستاني، ٻولين ۾ ڳائيندو آهي. هن ٻين شاعرن جي شاعريءَ  سان گڏوگڏ شاهه لطيف  جو ڪلام پڻ ڳايو آهي.جيڪو هن ريت آهي:

اديون آريچن سان...

مون ۾ تون موجود، آئون آڳاهين آهيان...

هن عملي زندگيءَ ۾ 1990ع کان 1993ع تائين ڪلارڪ طور ڪينٽونمينٽ بورڊ ڪراچي ۾ نوڪري ڪئي. 2012ع کان سيوهڻ ڊولپمينٽ اٿارٽي ۾ اسسٽنٽ (BPS-16)  طور نوڪري ڪري رهيو آهي.

پري وش ڀٽو (جنم: 1976ع):

پري وش ڀٽو جو جنم 1976ع ڌاري، ڪراچيءَ ۾ ٿيو، سندس پيءُ جو نالو نواز علي ڀٽو آهي، جيڪو سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ رجسٽرار رهي چڪو آهي. ابتدائي تعليم لاءِ کيس ماڊل اسڪول سنڌ يونيورسٽي، اولڊ ڪيمپس ۾ داخل ڪرايو ويو.

پري وش کي علم پرائڻ سان گڏوگڏ ڳائڻ سان پڻ دلچسپي هئي، هوءَ  اسڪول ۽ ڪاليج جي مختلف پروگرامن  ۾ حصو وٺي،نعت پڙهندي هئي، سُريلي آواز سبب کيس ڪيترائي انعام پڻ مليا. اڳتي هلي هن استاد نياز حسين قريشي، کان  راڳ جي باقاعدي سکيا ورتي ۽ پوءِ استاد صادق علي ۽ استاد فيروز علي کان پڻ سکيا ورتائين.

 هن ڏهن سالن جي ڄمار ۾ پهريون ڀيرو هڪ ادبي ڪانفرنس ۾ وائي ’ ڪيئن ريجهايان توکي، ڪيئن پرچايان‘ ڳائي، مڃتا ماڻي. پري وش پي.ٽي وي ڪراچي سينٽر تان پروگرام ’روشن تارا‘ ۾  پنهنجي فن جو مظاهرو ڪيو، جنهن کان پوءِ کيس ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تي پڻ ڳائڻ جو موقعو مليو، جنهن جي ڪري کيس سڄي سنڌ ۾ مقبوليت حاصل ٿي.

پري وش ڳائڻ سان گڏوگڏ پنهنجي تعليم به جاري رکي، ٻارهون درجو نزرت ڪاليج حيدرآباد مان پاس ڪيائين ۽ پوءِ لياقت ميڊيڪل ڪاليج ڄام شوري مان ايم بي بي ايس جي ڊگري ورتائين،جنهن بعد اکين جي بيمارين ۾ مهارت حاصل ڪرڻ لاءِ هڪ سال جو ڪورس ڪيائين، جنهن کان پوءِ پنجن سالن تائين اکين جي ماهر ڊاڪٽر طور ڪم ڪيائين .

2007ع ۾ سندس شادي ٿي، جنهن بعد ڳائڻ ۽ پيشيوراڻي زندگيءَ کي الوداع چئي، گهريلو زندگيءَ جي شروعات ڪيائين. هن وقت سندس هڪ پُٽ ۽ هڪ ڌيءَ جو اولاد آهي ۽ پاڻ گهريلو زندگي گذاري رهي آهي.

پري وش گهڻو ڪري صوفياڻو ۽ عارفاڻو ڪلام ڳائندي هئي، هن ڪيترين ئي صوفي شاعرن جي ڪلام سان گڏوگڏ شاھ لطيف جون هيٺيون وايون پڻ ڳايون آهن:

پلڪ نه رهي دل...

جلال چانڊيو (1948ع -2001ع) :

سنڌ جي لوڪ رنگ کي چپڙي ۽ يڪتاري جهڙي ساز تي سڄي دنيا ۾ متعارف ڪرائيندڙ سنڌ جو سدا ملوڪ راڳي، جلال چانڊيو، 1948ع ڌاري ضلعي نوشهري جي شهر ڦُل ڀرسان ڳوٺ، ’هڙپال جي پَٽَ‘ ۾ جنم ورتو. سندس پيءُ، حاجي فيض محمد چانڊيو مالوند ماڻهو هو، ان ڪري ننڍڙو جلال، ننڍي هوندي کان ئي پنهنجو مال چارڻ لڳو. ننڍي هوندي کان ئي ڳائڻ جو شوق هوندو هئس ۽ مال چاريندي پنهنجي منهن پيو جهونگاريندو هو. جڏهن ٿورو وڏو ٿيو ته پيءُ کيس نوان جتوئيءَ ۾ درزڪو ڪم سکڻ لاءِ ڇڏيو، جنهن کان پوءِ کيس عشق جي چوٽ لڳي وئي ۽ هن درزڪو ڌنڌو ڇڏي، ڳائڻ شروع ڪيو. راڳ جي شروعاتي سکيا، پنهنجي پڦاٽ سائينداد ۽ احسان علي فقير کان ورتائين، پر باقاعدي سکيا، استاد گل محمد مهر، ميرپور ماٿيلي واري کان موري شهر ۾ ورتائين.

پهرين پنهنجي استاد سان گڏجي ڳائيندو هو. پوءِ استاد جي اجازت سان، 1973ع کان هن ڌار ڳائڻ شروع ڪيو. يڪتاري ۽ چپڙيءَ تي ڳائڻ جي سندس نرالي انداز، ٻڌندڙن کي تمام گهڻو متاثر ڪيو. ان وقت سنڌ جي شهرن توڙي ڳوٺن ۾ اردو ۽ پنجابي فلمن جي ڪري انهن ٻولين جي ڳائيندڙن جي تمام گهڻي مقبوليت هئي، پر جلال جي منفرد ۽ وڻندڙ آواز انهن غير سنڌي فنڪارن جي سنڌ مان پڄاڻي ڪري ڇڏي. سندس ڳائڻ جي ان تحريڪ، سنڌ ۽ بلوچستان ۾ ٻيا ڪيترائي جلال پيدا ڪيا.

جلال چانڊيو، سنڌ ۾ لڳندڙ ثقافتي ميلن ۽ ملاکڙن ۾ ڳائڻ کان علاوه، سنڌ جي صوفي بزرگن جي درگاهن تي به حاضري ڀري، پنهنجي عقيدت جو اظهار ڪندو هو ۽ انهن صوفين جو عارفاڻو ڪلام پڻ ڳائيندو هو، جنهن ۾ شاهه لطيف جو نالو ذڪر جوڳو آهي. جلال نه رڳو شاهه لطيف جو ڪلام سندس درگاهه ۽ ٻين ثقافتي ميلن ۾ ڳايو آهي، پر سندس ڳايل  ڪلام، ڪئسيٽن ۾ پڻ ملي ٿو. جلال، حقيقت ۾ عوامي ڳائڻو هو. هن ريڊيو حيدرآباد تان به شاهه جو ڪلام ڳايو آهي، جو هن ريت آهي.

   ڏونگر ٿي ڏوري وندر ٿي ووڙي، جتن لاءِ جيڏيون.

جلال چانڊئي، جيترو به شاهه لطيف جو ڪلام ڳايو، اُن ۾ سندس ڳايل ’راڻو‘، عوام ۾ ڏاڍو مقبول ٿيو ۽ جنهن انداز سان جلال، سُر مومل راڻي جا بيت ڳايا آهن، ته ٻڌندڙن تي مومل جي بيقراري ۽ انتظاريءَ واري ڪيفيت طاري ٿي وڃي ٿي. کيس ٻڌندڙن کي پنهنجي سحر ۾ آڻڻ جو ڀرپور ڏانءُ هو.

جلال چانڊيو، ريڊيو ۽ ٽي. وي. کان علاوه، ڏيهه توڙي پرڏيهه ۾ پنهنجي فن جو مظاهرو ڪري چڪو هو. کيس جيئري جيڪا مڃتا ملي، اُها ڪنهن ٻئي عوامي راڳيءَ کي نه ملي آهي. سنڌ جي هن سدا ملوڪ ڳائڻي، 10 جنوري 2001ع تي سول اسپتال ڪراچيءَ ۾ دم ڌڻيءَ حوالي ڪيو. کيس سندس اباڻي ڳوٺ، هڙتال جي پَٽ (موجوده ڳوٺ جلال چانڊيو) جي مُقام ۾ دفن ڪيو ويو. سندس منفرد آواز ۽ انداز کيس امر بڻائي ڇڏيو.

جمال الدين فقير (1952ع - 2016ع):

جمال الدين فقير 1952ع ڌاري ڳوٺ ڇٽڻ وساڻ، ضلعي سانگهڙ ۾ ڄائو، سندس پيءُ جو نالو مصري فقير هو.

جمال الدين فقير پرائمري تعليم پنهنجي ڳوٺ مان حاصل ڪئي ۽ وڌيڪ تعليم جاري رکي نه سگهيو. ننڍپڻ کان ئي کيس موسيقيءَ سان لڳاءُ هو. سندس پيءُ کپري جي درگاهه منٺار فقير راڄڙ جو مريد هو، ۽ درگاهه تي ٿيندڙ راڳ رنگ جي محفلن ۾ جمال الدين فقير کي به پاڻ سان گڏ وٺي ويندو هو، ائين هن ننڍڙي جو صوفيءَ راڳ سان تعلق ٿي ويو. پهريان مختلف درگاهن جي عرس ۽ ميلن ۾ ڳائيندو رهيو. 1988ع ۾ پهريون ڀيرو کيس پي ٽي وي تان ڳائڻ جو موقعو مليو، جنهن سبب کيس سڄي سنڌ ۾ مقبوليت حاصل ٿي. ان کان پوءِ ريڊيو پاڪستان جي مختلف اسٽيشن تان ڳائيندو رهيو. جمال الدين فقير عارفاڻو ڪلام ڳائيندڙ راڳي سهراب فقير کان متاثر هو ۽ سندس ئي رنگ ۾ ڳائيندو هو. هن پاڪستان جي مختلف شهرن ۾ ڳائڻ سان گڏوگڏ ٻاهرين ملڪن جهڙوڪ اٽلي، سويٽرزلينڊ، برطانيا، آمريڪا، ترڪي ۽ بيلجيم ۾ پڻ پنهنجي فن جو مظاهرو ڪري مڃتا ماڻي.

سندس فن جي مڃتا طور کيس  ڪيترن ئي ايوارڊن سان پڻ نوازيو ويو، جن ۾  ٻه ڀيرا شاهه عبداللطيف ڀٽائي ايوارڊ، سچل سرمست ايوارڊ، سانا ڪنوينشن ايوارڊ، مصري شاهه ايوارڊ ۽ پي ٽي وي جا ٻه ايوارڊ شامل آهن.

جمال الدين فقير 26 جون 2016ع تي وفات ڪري ويو. هن ٻين انيڪ شاعرن جي ڪلام سان گڏوگڏ، شاهه لطيف  جون هيٺيون وايون پڻ بهترين نموني ڳايون آهن.

سهسين شڪرانا...

مون ۾ تون موجود...

چاڪر چانڊيو (1915ع - 2005ع):

سنڌ جو سدا ملوڪ راڳي، چاڪر چانڊيو، ڳوٺ مُهراڻي، تعلقي شهدادپور ۾ 1915ع ڌاري ڄائو هو. سندس پيءُ، مصري خان چانڊيو ڪجهه وقت مهراڻي ۾ رهي، پوءِ پنهنجي ڳوٺ، بهادر خان چانڊيي، تعلقي هالا واپس آيو، جتي چاڪر جو ننڍپڻ ۽ جواني گذري.

چاڪر چانڊيو، سنڌيءَ جا ٽي درجا، ڳوٺ باغي رند ۾ پڙهيو ۽ وڌيڪ تعليم حاصل ڪري نه سگهيو ۽ خانداني ڪرت هارپي ۾ جُنبي ويو. 1951ع ڌاري کيس مجازي عشق جي چوٽ لڳي. خير محمد رند جي ڳائڻ کان متاثر ٿي پاڻ به ڳائڻ جو فيصلو ڪيائين ۽ گنبل شاهه ٽَلٽيءَ واري وٽ پهچي، کانئس فيض حاصل ڪيائين. يڪتارو ۽ چپڙي کڻي، سندس ٽوليءَ ۾ شامل ٿي ڳائڻ شروع ڪيائين. ٿوري عرصي کان پوءِ، پنهنجي مرشد ۽ استاد جي اجازت سان پنهنجي ڳوٺ موٽي آيو ۽ باقاعدي ڳائڻ جو آغاز ڪيائين. ويهين صديءَ جي پوئين اڌ دوران، صوفياڻي رنگ ۾ ڳائي سڄي سنڌ ۾ ڌوم مچائي ڇڏيائين. پاڻ ان سنگ جي آخري نشاني هو.

چاڪر چانڊيي کي، ريڊيو تي محمد بخش انصاريءَ متعارف ڪرايو. 1957ع ۾، ريڊيو پاڪستان حيدرآباد جي پروگرام ’نواءِ شوق‘ لاءِ سندس آواز ۾ پهرين وائي شاهه لطيف  جي رڪارڊ ٿي، جنهن جا ٻول هئا:

ڪهڙو ڏوهه ڏيان پنهنجي ڏيرن کي!

چاڪر چانڊيي جي گائڪيءَ سان گڏوگڏ سندس يڪتاري ۽ چپڙيءَ جو انداز پڻ نرالو هو. پاڻ هر راڳڻي، نهايت پر سوز انداز ۾ ڇيڙيندو هو. پاڻ سڄيءَ سنڌ توڙي سنڌ کان ٻاهر اڪيلي سِر يا ٻين صوفي ڳائڻن جهڙوڪ: فقير امير بخش، فقير حسين بخش، ڍول فقير، فقير عيسيٰ، فقير عبدالغفور سان سُنگ جي صورت ۾ شاهه لطيف جو ڪلام ڳائي جهومائي ڇڏيندو هو.

چاڪر چانديو، شاهه لطيف جو ڪلام نهايت ئي سوز واري انداز ۾ ڳائيندو هو، ۽ سندس اِهو عوامي انداز، عوام ۾ ڏاڍو مقبول ٿيو. پاڻ سنڌ ۾، صوفي بزرگن جي درگاهن ۽ اوتارن تي وڃي عارفاڻو ڪلام ڳائيندو هو. سندس گائڪيءَ مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته سنڌ جي گائڪيءَ جو نج ڳائڻ وارو انداز ڪهڙو آهي. هن صدين جي روايت کي زنده رکيو ۽ انهيءَ انداز ۾ شاهه لطيف جو ڪلام پيش ڪيائين. سندس ڳايل ڪلام، اڄ به ڪيترين ئي آڊيو ڪئسيٽن ۽ ريڊيو پاڪستان حيدرآباد اسٽيشن تي محفوظ آهي. سندس ڳايل مشهور ڪلام ڪجهه هن ريت آهي:

ڪنڌي ساريان ڪانه، يا امن امان ...

مون کي ڏونگر ڏورڻ آيو، ڪيچي ڪيچ وڃن ...

چاڪر چانڊيي جي فن جي، عوام ۽ موسيقيءَ جي ڄاڻوئن پاران وڏي قدرداني ٿي. سندس ڳايل ڪلام اڄ به عوام ۾ مقبول آهي ۽ هڪ يادگار اثاثي جي حيثيت رکي ٿو. چاڪر چانڊي 1 نومبر 2005ع تي وفات ڪئي.

حسين بخش ’خادم‘ (1930ع - 1992ع) :

صوفياڻي رنگ ۾ رنگيل راڳي، حسين بخش ’خادم‘، 1930ع ڌاري، آراضي تعلقي سيوهڻ ۾ ڄائو. ننڍپڻ کان ئي اسڪول جي پروگرام ۾ ٿيندڙ اسٽيج ڊرامن ۽ ڳائڻ جي پروگرامن ۾ حصو وٺندو هو. ڊرامن جي ڀيٽ ۾ کيس ڳائڻ جو شوق وڌيڪ هو، ان ڪري جو سندس پيءُ به راڳي هو. ڳائڻ وڄائڻ جو ماحول کيس گهران مليو، ان ڪري سُرن جي سڃاڻ ننڍپڻ کان ئي هئس. اڃا پنج درجا مس پاس ڪيائين ته سندس پيءُ گذاري ويو ۽ پاڻ ان وقت ئي راڳي فقيرن جي جماعت ۾ شامل ٿي ڳائڻ جي باقاعدي شروعات ڪيائين. راڳ سان عشق ڏسي، مٿس گهر جي ڪنهن به ڀاتيءَ سختي ڪانه ڪئي ۽ اهڙي آزاد ماحول ۾ کيس وڌيڪ سکڻ جو موقعو مليو، ويتر جو صوفي راڳين جي صحبت ۾ آيو ته عارفاڻي رنگ ۾ رنگجي ويو. جنهن به شاعر جو ڪلام سٺو ۽ معنيٰ وارو لڳندو هئس، ته ياد ڪري ڇڏيندو هو ۽ وقت اچڻ تي محفل ۾ ڳائيندو هو.  پاڻ شاعر به هو ۽ سندس تخلص، ’خادم‘ هو. استاد صادق عليءَ جي آواز ۾ ڳايل، حسين بخش ’خادم‘ جو مشهور ڪلام آهي:

تنهنجي هجر فراق ۾ ماهِ لقا
نڪي دم ٿو وڃي نڪي غم ٿو وڃي.

حسين بخش، 1954ع ۾، ريڊيو پاڪستان ڪراچيءَ کان ڳائڻ جي شروعات ڪئي. 1955ع ۾ ريڊيو پاڪستان حيدرآباد جو بنياد پيو ته پاڻ، ريڊيو پاڪستان حيدرآباد اسٽيشن سان وابسته ٿي ويو. راڳ جي بنيادي سکيا انهن راڳين کان وٺندو رهيو، جن سان پاڻ گڏجي ڳائيندو هو. پاڻ استاد محمد جمن جي گائڪيءَ کان تمام گهڻو متاثر ٿيو، ان ڪري راڳ جي وڌيڪ سکيا استاد محمد جمن کان ورتائين. استاد محمد جمن، ڄاڻ ورهائڻ جو سخي هو، ڪڏهن به پنهنجي در تان ڪنهن سيکڙاٽ کي خالي نه موٽائيندو هو. اهڙيءَ طرح ڄاڻ جا ڪيترائي ڪڻا، حسين بخش جي جهوليءَ ۾ به وڌائين ۽ شاگرديءَ جو سڳو ٻڌڻ سان گڏوگڏ کيس تال جا ڪيترائي گُر به سيکاريائين، ان ڪري هن جي ڳائڻ جي انداز ۽ لئي ۾ وڌيڪ پختگي آئي.

حسين بخش، فقير طبع انسان هو ۽ سندس لاڙو تصوف ڏانهن گهڻو هو. مٿس شاهه لطيف جي ڪلام جو ايترو ته اثر هو، جو شاهه لطيف جي ڪلام جون ڪيتريون ئي سٽون، پنهنجي عملي زندگيءَ ۾ پهاڪي، چوڻين ۽ اصطلاحي معنيٰ ۾ پڻ استعمال ڪندو هو. عارفاڻي ڪلام سان رغبت هئڻ ڪري درگاهن جا ڀيرا ڪندو هو ۽ نه رڳو درگاهن جي حاضري ڀريندو هو پر روحاني تسڪين لاءِ هر درگاهه تي شاهه لطيف جو ڪلام ڳائيندو هو. محفل کان علاوه، عام زندگيءَ ۾ به پنهنجي منهن شاهه لطيف جو ڪلام ڳائيندو رهندو هو. ڏيهه توڙي پرڏيهه جي پروگرامن ۾ به شاهه لطيف جي ڪلام کي اوليت ڏنائين. هڪ وفد سان جرمنيءَ ويو ۽ ان پروگرام ۾ شاهه لطيف جي وائي ’مون کي ڏونگر ڏورڻ آيو‘ ڳايائين ته لئي ۽ سُر تي جرمن جهومڻ لڳا ۽ کيس ڀرپور داد ڏنائون. سُر راڻو ته ڪمال جو ڳائيندو هو.

حسين بخش ’خادم‘، زندگيءَ جو چڱو عرصو مخدوم طالب الموليٰ سان گڏ گذاريو ۽ مخدوم صاحب جون گهڻيون ئي ڪافيون پنهنجي مخصوص انداز ۽ لئي ۾ ڳايائين. حسين بخش جو ڪيترو ئي ڪلام ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تي رڪارڊ ٿيل آهي. سڄي زندگي، راڳ جي خدمت ڪندي گذاريائين. 62 سالن جي عمر ۾ 1992ع ۾ وفات ڪيائين.

حميرا چنا (جنم: 1970ع):

حميرا چنا، سنڌ جي مقبول ۽ مشهور ڳائڻي ۽ فلم انڊسٽريءَ جي بهترين پس پرده ڳائڻي (play back singer)  آهي. 22جون 1970ع تي حيدرآباد ۾ غلام محمد چنا جي گهر ۾ ڄائي. سندس پيءُ غلام محمد چنا، فلم پروڊيوسر، شاعر ۽ اديب هو، ڪاروباري حوالي سان بلڊر پڻ هو. حميرا چنا جي ماءُ  لڪي ناز به پنهنجي دؤر جي معروف ڳائڻي هئي. حميرا انٽر تائين تعليم حاصل ڪئي، جنهن بعد راڳ جي دنيا سان وابسته ٿي ويئي.

حميرا چنا راڳ جي سکيا استاد بشير احمد خان، موسيقار نثار بزمي ۽  استاد شوڪت منظور کان ورتي. حميرا چنا 1987ع کان راڳ جي باقاعدي  شروعات ڪئي.

هن وقت تائين سندس سي- ڊين ۽ آڊيو ڪيسٽن جا 100 کان وڌيڪ البم جاري ٿي چڪا آهن. حميرا چنا، سنڌي، پنجابي، اردو، سرائيڪي، پشتو، بنگالي، بلوچي، براهوي، ماروڙي ۽ ڪائشر (ڪشميري) ٻولين  ۾ سوين گيت ۽ غزل ڳايا آهن، کيس  ريڊيو پاڪستان ۽ پاڪستان ٽيلويزن تي پڻ وڏي مقبوليت ملي. حميرا چنا فلمن ۾ پلي بيڪ  سنگر طور تمام گهڻي مشهوري ماڻي، کيس ڪيترائي  ايوارڊ مليا آهن،  جن ۾ پاڪستان فلم انڊسٽري جو مشهور ايوارڊ ’نگار فلم فيئر  ايوارڊ‘  کيس 6 ڀيرا (1986ع، 1989ع، 1991ع، 1993ع،1994ع،1997) ملي چڪو آهي. انهيءَ سان گڏوگڏ شاهه لطيف  ايوارڊ، سچل ايوارڊ، قلندر ايوارڊ ۽ ستاره امتياز پڻ ملي چڪا آهن. حميرا چنا نه صرف ڏيهه پر پرڏيهه ۾ پڻ ڳائي مڃتا ماڻي آهي. کيس ڀارتي رياست پنجاب پاران’ گولڊن ٽيمپل ايوارڊ‘ پڻ ملي چڪو آهي. پرڏيهه ۾ ڪيترن ئي ملڪن جهڙوڪ: آمريڪا، برطانيا، ڪئناڊا، انڊيا وغيره ۾ راڳ ڳائي داد وصول ڪري چڪي آهي.

حميرا چنا پاڪستان جي ڪيترن ئي مشهور ڳائڻن سان گڏجي دوگانا ڳايا آهن، جن ۾ نصرت فتح علي خان، پرويز مهدي، غلام عباس، استاد حامد علي، استاد غلام علي ۽  استاد اسد امانت علي ذڪر جوڳا آهن. حميرا چنا، شاهه لطيف  جي ڪلام کي پڻ ڳايو آهي،  سندس ڳايل ڪلام هن ريت آهي:

ڪارون وس ڪيام...

رات به مينهڙا وٺا...

سرتيون اوهين ته وڃوڙي..

آءٌ راڻا رهه رات...

پلڪ نه رهي دل تو ريءَ...

وٽان وڃ مَ مون....

حنيف لاشاري (جنم: 1963ع):

حنيف لاشاري، سنڌ جو مشهور راڳي آهي. سندس جنم 8 سيپٽمبر 1963ع تي، ميرپور خاص جي ڳوٺ شاهه بخش لاشاريءَ ۾ حاجي محمد پريل  لاشاري جي گهر ۾ ٿيو. هن پرائمري تعليم پنهنجي اباڻي ڳوٺ شاهه بخش لاشاريءَ ۾ حاصل ڪئي، جنهن بعد ميرپور خاص شهر مان ميٽرڪ ۽ انٽر پاس ڪيائين. ان کان پوءِ بي اي ۽ ايم اي سياسيات جي ڊگري، سنڌ يونيورسٽي ڄامشوري مان ورتائين. هو پيشي جي لحاظ کان، 1981ع کان پاڪستان اسٽيل مل ۾ ملازمت ڪري رهيو آهي. کيس ننڍپڻ کان ئي راڳ رنگ سان اُنسيت هئي. هو جڏهن اٺين درجي ۾ پڙهندو هو، تڏهن هڪ محفل ۾ استاد منظور علي خان کي، راڳ سيکارڻ جي وينتي ڪيائين، جنهن کيس تعليم مڪمل ڪرڻ کان پوءِ وٽس اچڻ لاءِ چيو هو، پر 1980ع ڌاري جڏهن هن مئٽرڪ جو امتحان پاس ڪيو ته استاد منظور علي خان وفات ڪري ويو.

حنيف لاشاري، راڳ جي شروعاتي سکيا پنهنجي چاچي افضل فقير لاشاري، موسيقار بچل خان ٻُرڙي ۽ (خان صاحب) استاد ارباب علي کوسي کان ورتي. ان کاپوءِ ان وقت جي مشهور راڳين استاد گلزار علي خان، استاد محمد يوسف ۽ (خان صاحب) استاد فتح علي خان جي شاگرديءَ هيٺ پڻ رهيو. پاڻ شروعاتي دؤر ۾ شادي مراديءَ جي محفلن ۽ عوامي ميڙاڪن ۾ ڳائيندو رهيو، جنهن کان پوءِ کيس 1983ع ۾ پي ٽي وي ڪراچيءَ تي ڳائڻ جو موقعو مليو. اهڙيءَ ريت 1997ع ڌاري، ريڊيو پاڪستان خيرپور تان پنهنجي فن جو مظاهرو ڪيائين. ريڊيو ۽ پي ٽي وي تي ڳائڻ ڪري، نه رڳو سندس آواز سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ تائين ٻڌو ويو، پر کيس تمام گهڻو پسند پڻ ڪيو ويو.

حنيف لاشاري ڪلاسيڪل موسيقيءَ جي چڱي چوکي ڄاڻ رکي ٿو، هو عارفاڻي توڙي جديد شاعريءَ کي ڪلاسيڪل رنگ ۾ ڳائڻ جا نت نوان تجربا ڪندي، ٺمري، گيت، تراني، غزل، ڪافي ۽ قومي گيت نهايت ئي سهڻي نموني ڳائيندو آهي. پاڻ پاڪستان کان علاوه سنگاپور ۾ پڻ پنهنجي فن جو مظاهرو ڪري چڪو آهي.

حنيف لاشاريءَ کي، سندس فن جي مڃتا طور2007ع ۾ ’شاهه لطيف  ايوارڊ‘ ڏنو ويو، ان کان سواءِ کيس مختلف ادارن پاران، مختلف ايوارڊن ۽ اعزازن سان پڻ نوازيو ويو آهي، جن ۾ ’استاد منظور علي خان ايوارڊ‘، ’استاد وحيد علي خان ايوارڊ‘،’قلندر شهباز ايوارڊ‘، ’سچل سرمست ايوارڊ‘، ’ڪي ٽي اين ايوارڊ‘، ’سنڌ ايڪسيلينس ايوارڊ‘ ۽ ’صدارتي ايوارڊ براءِ تمغه امتياز‘ شامل آهن.

حنيف لاشاري ٻين شاعرن سان گڏوگڏ، شاهه لطيف  جو هيٺيون ڪلام پڻ ڳايو آهي.

رات عمر مون خواب ۾...

يار سڄن جي فراق...

مڌ پئيندي مون...

ڪي جو ڪاڪ تڙاءُ...

ٿرٿر اندر ٿاڪ...

تنهنجي محبت وڌي آهيان مامري...

سارنگ سار لهيج...

ديبا سحر (جنم: 1980ع):

سنڌ جي نالي واري ڳائڻي، ديبا سحر 15 جنوري 1980ع تي ڪراچيءَ ۾ اعجاز حسين ڀٽيءَ جي گهر ۾ جنم ورتو. سندس والد اعجاز حسين پڻ راڳي هو. اعجاز حسين اصل ذات جو قريشي هو، پر سندس راڳ جي استاد، ناليواري فنڪار عنايت حسين ڀٽيءَ  کيس ”ڀٽي“ لقب ڏنو، جنهن بعد هو اعجاز حسين ڀٽي سڏائيندو هو. اعجاز حسين ڀٽي، عالم لوهار ۽ عنايت حسين  ڀٽيءَ سان گڏجي ڳائيندو هو. سٺ واري ڏهاڪي ۾  پنجاب صوبي جي هڪ ننڍي ڳوٺ ’پنڊي ڀٽيان‘ مان ڪراچي لڏي آيو هو.

ديبا سحر پرائمري کان ٻارهين درجي تائين، سنڌ پبلڪ هاءِ اسڪول ڪراچيءَ ۾ تعليم حاصل ڪئي. ننڍپڻ کان ئي ڳائڻ جو شوق هوس، اسڪول ۾ نعتون  پڙهندي هئي. راڳ جي شروعاتي سکيا پنهنجي والد کان ورتائين، جنهن بعد استاد فتح علي خان ۽ استاد علي نواز خان کان موسيقيءَ جي سکيا ورتائين. سندس چواڻي: ”هاڻي استاد فدا حسين کان سکيا وٺي رهي آهيان.“

 ديبا سحر1995ع کان راڳ ڳائڻ جي باقاعدي شروعات ڪئي، 1997ع کان ريڊيو پاڪستان حيدرآباد مان ڳائڻ جي شروعات ڪيائين  ۽ پوءِ پي ٽي وي تي نشر ٿيندڙ پروگرام ’روشن تارا‘ ۾ پڻ  ڳائيندي هئي. ديبا سحر سنڌ کان علاوه  دنيا جي ڪيترن ئي ملڪن جهڙوڪ: آمريڪا، ڀارت، مليشيا، اٽلي، سريلنڪا وغيره  ۾ ڳائي پاڻ مڃرائي چڪي آهي. سندس 80 جي لڳ ڀڳ آڊيو ڪيسٽون ڀريل آهن. کيس مڃتاطور سچل ايوارڊ ۽ نجي چينلن طرفان ڪيترائي ايوارڊ مليل آهن.

ديبا سحر، سنڌي، اردو، پنجابي، سرائيڪي، پشتو ۽ براهوي ٻولين ۾ ڳائي چڪي آهي سندس چوڻ موجب:
 ” هڪ ڪلام انگريزي ٻوليءَ ۾ پڻ ڳايل آهي.“ سچل سرمست، استاد بخاري، طالب الموليٰ، شيخ اياز، امداد حسيني ۽ ٻين مشهور شاعرن جي شاعري سان گڏوگڏ شاهه لطيف  جو ڪلام پڻ ڳايو اٿس. جيڪي هيٺ ڏنل آهن.

آءٌ جي ڄاڻان ساڻ نه نيندا...

وٺيو هوت وڃن....

ويڙيچن ڏي ويندي....

ديدار حسين (جنم: 1965ع):

ديدار حسين سنڌ جو مشهور راڳي ٿي گذريو آهي. سندس جنم 1965ع ڌاري حيدرآباد سنڌ ۾ ٿيو، سندس پيءُ جو نالو خان صاحب فدا حسين خان هو. ننڍپڻ کان ئي سندس لاڙو سنگيت ڏانهن هو. سندس پيءُ خان صاحب  فدا حسين، کيس ڳائڻ ۽ طبلي وڄائڻ جي سکيا ڏني.

ديدار حسين طبلي وڄائڻ ۾ تمام گهڻي مهارت حاصل ڪئي ۽ ان وقت جي وڏي راڳي استاد منظور علي خان سان گڏ طبلو وڄائڻ لڳو. منظور علي خان کان سواءِ استاد محمد جمن، محمد يوسف، وزير علي  خان، عبدالغفور ۽ ٻين سان گڏ پڻ ديدار حسين طبلو وڄائيندو رهيو. ديدار حسين خان، شاهه لطيف ، قلندر لعل شهباز ۽ مصري شاهه جي عرس جي موقعن تي موسيقي جي محفلن ۾ ڳائي پنهنجي فن جو مظاهرو ڪندو آهي.

ديدار حسين خان، پي ٽي وي، ريڊيو پاڪستان تي پنهنجي والد استاد فدا حسين خان، سان گڏ ڳائيندو هو. ديدار حسين،  شاهه لطيف  جو جيڪو ڪلام ڳايو آهي، تنهن جو وچور هن ريت آهي:

ويندا درد لهي...

ڇو ٿيون ڏيو مون کي...

دين محمد شيخ ’ڪارو‘ (1928ع - 2008ع):

دين محمد شيخ 1928ع ڌاري، ضلعي سانگهڙ، تعلقي کپري جي ڳوٺ ’مَئُو‘ ۾ ڄائو.

 سُر ۽ سنگيت جي سُتي کيس ورثي طور ملي، سندس ابا ڏاڏا ڳائڻ وڄائڻ ۾ مهارت رکندا هئا. دين محمد شيخ ڏهن ٻارهن سالن جي ننڍي وهيءَ ۾ ڳائڻ جي شروعات ڪئي. راڳ جي باقاعدي سکيا ان وقت جي مقبول راڳي استاد خير محمد خان کان ورتائين. ويهن ورهين جي ڄمار ۾ ريڊيو پاڪستان حيدرآباد ۾، پهريون ڪلام رڪارڊ ڪرايائين. ان دؤر ۾ ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تان ڪافيون ڳائڻ جو هڪ پروگرام ٿيو، جنهن ۾ سنڌ جا مشهور راڳي شريڪ هئا، ان پروگرام ۾ دين محمد شيخ ڪارو، شاهه لطيف  جو ڪلام ڳائي پهريون انعام کٽيو. انهيءَ کان پوءِ سڄي سنڌ ۾ کيس مقبوليت حاصل ٿي. جهر جهنگ ۾ سندس آواز ڳونجڻ لڳو. ريڊيو کان سواءِ ٽي وي تي به پنهنجي فن جو مظاهرو ڪيائين. دين محمد شيخ ڪاري 16 مئي 2008 ع  ۾ وفات ڪئي.

دين محمد شيخ ڪارو، ڪيترين ئي شاعرن جو ڪلام ڳائڻ سان گڏوگڏ، شاهه لطيف  جون وايون پڻ نهايت ئي سُريلي  ۽ سهڻي نموني ڳايون آهن. ريڊيو پاڪستان حيدرآباد جي ڪئٽلاگ موجب، هن شاهه لطيف  جون هيٺيون وايون ڳايون آهن:

واڳ ڌڻي تنهنجي وس...

ڏني ڪا ماءُ سورن جي...

سک جا سانگيئڙا من ڪو ڀيرو...

مون ڏي حرف هوتن جو...

ڊاڪٽر ذوالفقار علي قريشي (جنم: 1963ع):

ڊاڪٽر ذوالفقار علي قريشي، سنڌ جو نامور راڳي آهي. هي 5 مئي 1963ع تي حيدرآباد سنڌ جي فردوس ڪالونيءَ ۾ موسيقار استاد نياز حسين جي گهر ۾ ڄائو. پرائمري تعليم ميونسپل پرائمري اسڪول حيدرآباد سنڌ، ميٽرڪ 1980ع ۾، نور محمد هاءِ اسڪول حيدرآباد سنڌ، انٽر 1984ع ۾ مسلم ڪاليج حيدرآباد سنڌ، بي. اي 1986ع ۾ سنڌ يونيورسٽي ڄام شورو مان پاس ڪيائين. ايم. اي (ميڊيا اينڊ ڪميونيڪيشن  اسٽڊيز) 1989ع ۾ سنڌ يونيورسٽي ڄام شورو مان پاس ڪيائين. ايم اي جي ڊگريءَ جي آڌار تي ساڳئي شعبي ۾ ريسرچ ايسوسئيٽ جي عهدي تي 1992ع ۾ ملازمت جي شروعات ڪيائين. 1997ع ۾ ساڳئي شعبي ۾ ليڪچرار طور چونڊيو ويو .

ڊاڪٽر ذوالفقار علي قريشي جو تعلق گواليار گهراڻي سان آهي، سندس پيءُ پنهنجي وقت جو ناليوارو موسيقار رهيو آهي، سندس ڏاڏو خان صاحب بيبو خان ۽ سندس پڙڏاڏو استاد گامڻ خان پڻ پنهنجي پنهنجي دؤر جا سٺا راڳي هئا، سندن اولاد ۾ پڻ ڪيئي راڳي پيدا ٿيا، جن پنهنجي پنهنجي وقت ۾ وڏو نالو ڪمايو. ذوالفقار کي پڻ راڳ خانداني ورثي ۾ مليو ۽ ننڍپڻ کان راڳ سان لڳاءُ هيس. راڳ جي سکيا پنهنجي پيءُ کان ورتائين، جنهن بعد پنهنجي چاچي استاد فدا حسين خان ۽ مامي استاد وزير علي خان کان سکيا ورتائين. ان بعد استاد رشيد علي خان (ٽنڊو آدم) کان پڻ راڳ جي سکيا ورتائين. راڳ جي باقاعدي شروعات 1975ع کان ڪيائين، سڀ کان پهريائين ريڊيو پاڪستان حيدرآباد ۽ پوءِ پاڪستان ٽيليويزن تان ڳائڻ جي شروعات ڪيائين ۽ راڳ جي دنيا ۾ مشهوري ماڻيائين. راڳ ۽ موسيقي جي تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ 2003ع ۾ نيشنل ڪاليج آف آرٽس لاهور ۾ داخلا ورتائين ۽ 2006ع ۾  ميوزڪولاجي ’Musiclogy‘ جي ڊگري حاصل ڪيائين. 2017ع ۾ ’Vaee of Shah Abdul Latif Bhittai : Origion, Evolution and Role of Mass Media’ جي عنوان تي مقالو لکي پي ايڇ. ڊي (Ph.D) جي ڊگري حاصل ڪيائين. پاڻ هن وقت سنڌ يونيورسٽيءَ جي شعبي ميڊيا اينڊ ڪميونيڪيشن اسٽڊيز ۾ بحيثيت ايسوسئيٽ  پروفيسر خدمتون سر انجام ڏئي رهيو آهي ۽ پنهنجي ڀاءُ مظهر حسين سان گڏ جوڙيل ’سُر سوسائٽي‘ ۾ پڻ راڳ جي وڌاري ۽ سڌاري لاءِ ڪم ڪري رهيو آهي. ذوالفقار علي 2008ع کان 2010ع تائين انسٽيٽوٽ آف سنڌلاجي، سنڌ يونيورسٽي ڄام شورو طرفان شروع ڪيل سينٽر فار ميوزڪ ايجوڪيشن ۾ 34 شاگردن کي راڳ جي سکيا ڏيئي چڪو آهي. هن راڳ جي دنيا ۾ ڪيئي شاگرد پيدا ڪيا آهن. ذوالفقار علي قريشي سنڌي ٻوليءَ سان گڏوگڏ اردو، سرائيڪي، بلوچي، پنجابي، فارسي، عربي، انگريزي، تلگو، مارواڙي، بنگالي، ميواتي، چيني ۽ پشتو ٻوليءَ ۾ پڻ گانا ڳايا آهن. پاڻ پاڪستان کان ٻاهر آمريڪا، برطانيا ۽ انڊيا ۾ فن جو مظاهرو ڪري مڃتا ماڻي چڪو آهي. ذوالفقار علي گهڻو ڪري پنهنجي ڀاءُ مظهر حسين سان گڏجي راڳ ڳائيندو آهي. کيس مڃتا طور ڪيئي ايوارڊ ملي چڪا آهن، جن مان ريڊيو پاڪستان ايوارڊ، پاڪستان ٽيليويزن ايوارڊ، لعل شهباز قلندر ايوارڊ، مصري شاهه ايوارڊ، شاهه عبداللطيف ڀٽائي ايوارڊ، 2019ع جو صدارتي ايوارڊ، ’حُسن ڪارڪردگي‘ شامل آهن. ان کان سواءِ نجي پروگرامن ۽ نجي چينلن طرفان ڪيترائي ايوارڊ ۽ اعزاز ماڻي چڪو آهي.

ذوالفقار علي قريشي، ٻين شاعرن جي شاعريءَ سان گڏوگڏ، شاهه لطيف  جو ڪلام پڻ ڳايو آهي، جيڪو هن ريت آهي:

يار سڄڻ جي فراق ميان...

هي راڻا، مينڌرا...

ايندو سڄن سائين الا...

لڳڙي آهي لغار وو يار...

عشق تمام، برهه تمام...

(ترجمو) میری  سندہڑی پر بهی سائیں رحمت ہو  ہر  بار۔۔

(ترجمو) کیسے جی بہلائوں، میرا  من نہیں جس میں۔۔

رات به مينهڙا اوٺا...

سرتيون اوهين ته وڃو ڙي...

سڄڻ لاءِ پئي سڪان...

آئي مند ملار...

ڪا هيئين سين لاءِ...

جيءُ جياريو، جيءُ جياريو...

دل ڪر درخت جي دستور...

تن من منجهه تنوار...

اچي سار لهيج...

ڪهڙي منجهه حساب...

ڍول فقير (1921ع - 1992ع):

يڪتاري جي تند تي سنڌ جي عوامي انداز جا سُر وکيريندڙ راڳي، ڍول فقير ولد فقير محمد خاصخيلي، 1921ع ۾، شهر پاٽوين، تعلقي ميرپورخاص ۾ ڄائو. سندس اصل نالو ڍولڻ هو. ننڍپڻ ۾ ئي سندس ماءُ ۽ پيءُ گذاري ويا. سندس تعليم صرف ٻه درجا هئي.

ڍول فقير، انساني دلين تي سُر سان راڄ ڪرڻ جو فن، اوتارن، مڪانن، درگاهن ۽ ميلن ملاکڙن ۾ ڳائي وڄائي ۽ گوين ۽ ڳائڻن کي ٻُڌي سکيو. بعد ۾ موسيقيءَ جي تعليم، انهيءَ علائقي جي مشهور فنڪار، اسماعيل مريءَ کان ورتائين. ان کان پوءِ فقيراڻي رنگ ۾ ڳائڻ جي سکيا، منٺار فقير جي پوٽي، وليبخش کان ورتائين. ڍول فقير يڪتاري تي ڳائيندڙ اُنهن فنڪارن مان هو، جن صوفياڻي رنگ کي نج سنڌي موسيقيءَ سان گڏوگڏ صحيح سُر، داستان، راڳ ۽ تال سان آواز جو مڌر سنگم ڏيئي امر بڻائي ڇڏيو.

ڍول فقير جي ڳائڻ جو مکيه گُڻ اِهو هو، جو راڳ يا راڳڻيءَ کي ڳائڻ مهل، اُن جي صحت جو خيال رکندو هو ۽ راڳ يا راڳڻيءَ کي پنهنجي مخصوص سنڌي انداز ۾ آلاپيندو هو، گوين وانگي ور وڪڙ ڏيئي پيش نه ڪندو هو. پاڻ جڏهن به شاهه لطيف جو ڪلام ڳائيندو هو، ته اڳ ۾ ان راڳ کي چٽو ڪندو هو ۽ سادگيءَ سان بيت آلاپيندو هو، پر آواز ۾ ٿوري لهر ۽ مُرڪ ضرور پيدا ڪندو هو. جيڪڏهن ڪلام سان ڪو تاريخي قصو لاڳاپيل هوندو هو، ته وري اُن قصي جا بيت پڻ تحت الفظ  پڙهندو هو. سندس سدا رنگي انداز کيس عوام ۾ ڏاڍو مقبول ڪيو.

مخدوم طالب الموليٰ، 1948ع ۾ کيس ريڊيو پاڪستان ڪراچيءَ تي متعارف ڪرايو. پاڻ ريڊيو تي به شاهه لطيف جو ڪلام ڳايائين. ڍول فقير، فقير منش انسان هو، تنهن ڪري سنڌ جو ثقافتي پروگرام هجي يا ڪنهن صوفي بزرگ جي درگاهه جو ميلو، پاڻ هر پروگرام ۾، ڪلام جو عارفاڻو رنگ ضرور پيش ڪندو هو. سندس ڳائڻ  جي انداز کي ڏيهه توڙي پرڏيهه ۾ ڏاڍو پسند ڪيو ويو.

ڍول فقير اڪثر، پنهنجي ڪلام جون ڌنون پاڻ ترتيب ڏيندو هو. شاهه لطيف جي ڪلام کي پنهنجي مخصوص سنڌي انگ ۾ ڳائيندو هو. سندس ڳايل ڪجهه ڪلام هن ريت آهن، جيڪي سندس دؤر ۾ گهڻو مشهور ٿيا:

لائي ته نِماڻيءَ سان نينهن ...

سور انهيءَ ساڙي، هو جي هليا ويا ...

عمر مون نٿا وسرن، ويڙهيچن جا واڙا ...

هڪڙي ڳالهه چوان، من ڪا محب مڃي ...

جندڙي جان جتن تان گهوريندس ...

اول لکيو هو منهنجو انگ ڙي اديون ...

منهنجو پنهل سان انگ اڙي ...

ڍول فقير جو شمار انهن راڳين ۾ ٿئي ٿو، جن صدين کان وٺي پنهنجي ازلي ورثي کي سنڀاليو ۽ شاهه لطيف جي ڪلام کي انهيءَ پراڻي انداز ۾ ڳايو، جيئن سندس اڳ جي راڳين ڪلام کي پنهنجي آواز جو روپ ڏنو. ڍول فقير جو ڳايل شاهه لطيف  جو ڪلام موجوده دؤر ۾ هڪ اثاثي جي حيثيت رکي ٿو، جو ان ۾ سنڌ جي ازلي انگ جو رنگ سمايل آهي، جنهن ۾ صدين جو هڳاءُ آهي، جنهن ۾ سرگم، تان ۽ پلٽن جي ڪاريگري ناهي. ڍول فقير 22 جون 1992ع تي هن فاني دنيا مان لاڏاڻو ڪيو.

راحت بڙدي (جنم: 2006ع) ۽

 انتخاب بڙدي (جنم: 2007ع):

راحت ۽ انتخاب بڙدي، شاهه جي ڪلام جا ننڍڙا راڳي آهن، جن کي شاهه جي رسالي جا لڳ ڀڳ ٻه هزار بيت ۽ ست وايون ياد آهن، جيڪي هو، هارمونيم (باجي) تي ڳائيندا آهن.

ننڍڙي راحت جي پيدائش، 24 مئي 2006ع تي ٿي ۽ سندس ڀاءُ انتخاب 24 نومبر 2007ع تي ڄائو. راحت پنجن سالن جي عمر ۽ انتخاب، چئن سالن جي عمر کان شاهه لطيف  جا بيت حفظ ڪرڻ شروع ڪيا ۽ هن وقت، آگسٽ 2018ع تائين، هنن ٻارڙن کي ٻن هزارن جي لڳ ڀڳ بيت ياد آهن. سندن چوڻ موجب کين سندن والد سڪندر بڙدي ننڍي هوندي کان شاهه لطيف  جا بيت ياد ڪرائيندو هو، جيڪو سلسلو اڃا به هلندڙ آهي. هفتي ۾ چئن کان پنج بيت حفظ ڪندا آهن. سندن والد ٻڌايو ته کين ڪلياڻ آڏواڻيءَ جي مرتب ڪيل شاهه جي رسالي جيڪو ڊاڪٽر محمد عالم سومري، الف- ب وار ترتيب ۾ ڇپرايو آهي، انهيءَ رسالي تان کين، الف- ب وار ترتيب ۾ بيت ياد ڪرائيندو آهيان. راحت ۽ انتخاب کي پهرين سندن والد سڪندر علي بڙدي ڪلاسيڪل راڳ جي سکيا ڏيندو هو، پر گذريل ٽن سالن کان سندس ئي شاگرد طفيل زمان ڀلائي، ڪلاسيڪل راڳ جي سکيا ڏيندو اٿن. راحت ۽ انتخاب، اسڪولن ۾ رٿيل پروگرامن ۽ سماجي پروگرامن ۾ شريڪ ٿي پنهنجي فن جو مظاهرو ڪري چڪا آهن. اهڙن پروگرامن ۾ مليل ايوارڊن ۽ شيلڊن جو انگ ويهڻ کان به وڌيڪ آهي. خانگي ٽي وي چئنلن تي ڪيترائي ڀيرا فن جو مظاهرو ڪري پاڻ مڃرائي چڪا آهن. FM  ڀٽ شاهه جي پروگرامن ۾ پڻ بيت رڪارڊ ڪرائي چڪا آهن. ٻه سال اڳ، FM -105 تان سندن انٽرويو نشر ٿي چڪو آهي.

2016ع کان، مختلف ادبي پروگرامن ۽ ڪانفرنسن ۾ شرڪت ڪندا رهيا آهن. 2016ع ۾ کين، ثقافت کاتي جي وزير سيد سردار شاهه طرفان پنجاهه هزار رُپيا ۽ ثقافت کاتي جي ان وقت جي سيڪريٽري، اڪبر لغاريءَ طرفان پنجاهه هزار رپين جو انعام پڻ ڏنو ويو هو. 2017ع ۾، ڀٽ شاهه تي عرس جي موقعي تي ٿيندڙ ادبي ڪانفرنس ۾ کين مڃتا طور ’لطيف ايوارڊ‘ پڻ مليل آهي. سنڌ سگهڙ لوڪ ادب تنظيم پاران، 2017ع ۾ لالو رائنڪ، لاڙڪاڻي ۾ رٿيل هڪ پروگرام ۾، راحت ۽ انتخاب جي تاج پوشي ڪئي وئي هئي.

راحت ڇهين درجي ۽ انتخاب پنجين درجي ۾، سنڌ يونيورسٽي ايمپلائز هائوسنگ سوسائٽي ڄامشوري جي لبيڪ پبلڪ گرامر هاءِ اسڪول ۾ پڙهن ٿا ۽ سندن رهائش، سنڌ يونيورسٽيءَ اندر، ملازمن واريءَ رهائشي ڪالونيءَ ۾ آهي. سندن والد سڪندر علي بڙدي، سنڌ يونيورسٽيءَ جي  جيولاجي شعبي ۾ نقش نويس/ نقشا ٺاهيندڙ (Cartographer) طور ملازمت ڪندو آهي.

راحت فتح علي خان (جنم: 1974ع) :

پاڪستان جي مشهور ڳائڻي، موسيقار ۽ قوال، راحت فتح علي خان، 9 ڊسمبر، 1974ع تي، پنجاب صوبي جي شهر، فيصل آباد ۾، فرخ فتح علي خان جي گهر ۾ جنم ورتو. راحت جي پيدائش، روايتي موسيقار گهراڻي ۾ ٿي. سندس والد ۽ ڏاڏو فتح علي خان، پنهنجي دؤر جا مڃيل ڳائڻا / قوال هئا. راحت، قواليءَ جي فن ۽ موسيقيءَ جي تربيت، پنهنجي والد، فرخ فتح علي خان ۽ چاچي نصرت فتح علي خان کان حاصل ڪئي. پاڻ پنجن ورهين جي ڄمار کان موسيقيءَ جي تربيت وٺڻ شروع ڪيائين ۽ ستن سالن جي ڄمار ۾، پنهنجي چاچي، نصرت فتح علي خان سان گڏجي قوالي ڳائيندو هو. نَون سالن جي عمر ۾، پنهنجي ڏاڏي جي ورسيءَ جي موقعي تي ڳائڻ جي شروعات ڪيائين.

1985ع ۾، پنهنجي چاچي نصرت فتح علي خان سان گڏجي برطانيه جي دوري تي پڻ ويو ۽ اتي سولو سانگ ’مکھ تیرا سوہنیا شراب نالوں چنگا اے‘ پڻ پيش ڪيائين. ڪافي عرصي تائين نصرت فتح علي خان سان گڏ، قوالي ڳائيندو رهيو. اپريل 2003ع ۾ هن بالي ووڊ جي فلم ’پاپ‘ ۾، پلي بئڪ سنگر طور ڳايو. هن فلم جي گاني ’من کی لگن‘ کان فلم انڊسٽريءَ ۾ مشهوري ماڻي ۽ اهو سفر اڄ تائين هلندڙ آهي.

راحت، دنيا جي ڪيترن ئي ملڪن ۾ پنهنجي منفرد آواز سان موسيقيءَ جا رنگ وکيري چڪو آهي، ۽ وکيريندو رهي ٿو. ڪيترن ئي پاڪستاني توڙي هندستاني فلمن جا پڻ گانا ڳايا اٿس، جن تي ڪيترائي فلمي ايوارڊ پڻ ماڻيا اٿس. اهڙيءَ ريت ڊرامن لاءِ ڳايل گانن ۽ قوالين ۾ به مشهوري ماڻي چڪو آهي، ۽ ڪيترائي ايوارڊ ۽ انعام به ماڻي چڪو آهي.

راحت، 2009ع ۾ صنم مارئيءَ سان گڏ، شاهه لطيف  جي وائي ’پرچن شال پنهوار...‘ ڳائي، جنهن سموريءَ سنڌ ۾ ئي نه، پر سڄيءَ دنيا ۾ رهندڙ ماڻهن ۾ مقبوليت ماڻي آهي.

رجب علي (جنم: 1952ع):

رجب علي سنڌ جو مشهور راڳي آهي، جيڪو 1952ع ڌاري ٽنڊي آدم ۾ ڄائو. سنڌ جي ھن سُريلي ڳائڻي جو تعلق ھڪ فن شناس خاندان سان ھو. سندس پيءُ استاد غلام رسول، چاچو استاد اُميد علي خان ۽ ڀائرن ۾ وري حميد علي خان، استاد فتح علي خان ۽ مرحوم استاد وحيد علي خان اعليٰ پائي جا موسيقار ۽ ڳائڻا ٿي گذريا آھن، جن سنڌي ڪلاسيڪي موسيقيءَ جي واڌاري ۾ اڻ ڳڻيون خدمتون سرانجام ڏنيون آهن. رجب علي پرائمري، سيڪنڊري توڙي ڪاليج جي تعليم حيدرآباد سنڌ مان حاصل ڪئي. ننڍپڻ ۾ ئي ساز ۽ سنگيت وارو ماحول ملڻ ڪري موسيقيءَ سان سندس چاھ وڌيو ۽ پنهنجي چاچي اُميد علي خان کان موسيقيءَ جي سکيا وٺي، ننڍي عمر ۾ ئي ڳائڻ شروع ڪيائين. ھن پھريون ڀيرو ٻاراڻي وھيءَ ۾’ منھنجي پياري بُلبل ‘نالي گيت ريڊيو پاڪستان تان ڳايو. اڳتي هلي ريڊيو پاڪستان حيدرآباد سنڌ تي باقاعدي  سندس ڳائڻ جو  سلسلو شروع  ٿيو. جڏھن ته ٽيليويزن تي کيس عبدالڪريم بلوچ  متعارف ڪرايو، ائين  ريڊيو ۽ ٽي.ويءَ تان سندس ڪيترائي گيت نشر ٿي چُڪا آھن.

رجب عليءَ بابت انسائيڪلو پيڊيا سنڌيانا ۾ ھن ريت ڄاڻ ڏنل آھي: ” رجب علي سنڌ جو اھو سريلو گلوڪار آھي، جنهن نه رڳو پاڪستان ۾ ، پر پاڪستان کان ٻاھرين ملڪن ۾ به مقبوليت ماڻي. ريڊيي ۽ ٽي.وي کان سواءِ فلمن لاءِ به ڪافي گيت ڳاتائين. رجب علي سنڌي ٻوليءَ سان گڏوگڏ اردو، پنجابي، بلوچي، پشتو ۽ ترڪي ٻولين ۾ پڻ ڳايو.“^{( سنڌيانا، 2012ع، جُلد 6 ، ص: 181)}

 رجب عليءَ ريڊيو ۽ ٽي.ويءَ.کان علاوه اردو فلمن لاءِ پڻ ڪافي گانا ڳايا آھن، جن ۾ ميڊم نورجھان سان گڏ ڳايل گانو ’ مجھه سا تجھي چاھني  والا ‘ اڄ به ھڪ يادگار گيت آھي.

رجب علي سنڌي شاعرن ۾  مصري شاھ، شيخ اياز، امداد حُسيني، رھبر ڀٽي ۽ ٻين شاعرن جي ڪلام سان گڏوگڏ
شاھ لطيف جي هيٺئين وائي جو اردو ترجمو ڳايو آهي. پاڻ هن وقت آمريڪا ۾ رهي ٿو ۽ ڳائڻ ڇڏي ڏنو اٿس.

ھوئيج ھوشيار خبردار...

رسول بخش ڪلهوڙو:

سنڌي گيت کي زندگي ارپيندڙ راڳي، رسول بخش ڪلهوڙو اصل لاڙڪاڻي جو رهاڪو هو. پاڻ ابن ڏاڏن کان ڳائڻو نه هو، پر شوق مان ڳائيندو هو. راڳ جي سکيا، خدا بخش ڀٽيءَ کان ورتائين. ديسي راڳ، راڳڻين ۽ موسيقيءَ کان علاوه، ڪلاسيڪي موسيقيءَ تي پڻ مهارت هئس. سنڌي وائي ۽ ڪافيءَ ۾ ڪلاسيڪي رنگ ڀري ڳائيندو هو. ان کان علاوه، شڪارپور ۾ موسيقيءَ جي محفلن ۽ هانڊن ۾ پڻ شرڪت ڪندو هو. سال 1925ع کان 1930ع تائين سندس عروج وارو دؤر هو. سنڌ جي صوفي بزرگن جو عارفاڻو ڪلام، وڏي جوش ۽ جذبي سان ڳائيندو هو، جنهن ۾ شاهه لطيف جو ڪلام ذڪر جوڳو آهي. سندس آواز نهايت سريلو هو ۽ پري پري تائين ٻڌڻ ۾ ايندو هو ۽ هڪل ڪري وائي ڳائيندو هو. سندس آواز مڌر هو، جيڪو ٻڌڻ واري تي هڪ عجيب ڪيفيت طاري ڪري ڇڏيندو هو.

پڇاڙيءَ واري عمر ۾، وڏي آواز سان ڳائڻ ڪري نڙيءَ جي رڳن کي ڪافي نقصان پهتس ۽ هڪ ڏينهن سندس نسون ڦاٽي پيون ۽ ان سبب وفات ڪري ويو. سندس ڪلام جو نمونو محفوظ نه ٿي سگهيو آهي.

رمضان علي خان (1944ع - 1993ع) :

            رمضان علي خان سنڌ جو مشهور راڳي ٿي گذريو آهي. پاڻ سنڌ جي  ماڙيچا گھراڻي جي مشھور راڳي خان صاحب خير محمد خان جي گھر   1944ع ڌاري ڄائو. سندس پيءُ ھڪ اعليٰ پائي جو راڳي ھو، جيڪو ڪلاسيڪي راڳ کي مختلف ڌنن ۾ ڪمپوز ڪري ڳائيندو ھو. رمضان علي خان، قاضي عبدالقيوم اسڪول حيدرآباد سنڌ مان پنج درجا پڙھڻ کان پوءِ  پيءُ کان راڳ جي سکيا وٺڻ شروع ڪئي. هو روزانو ساجھر مھل  اُٿي پيءُ سان گڏ رياض  ڪندو ھو.

رمضان علي خان پھريون ڀيرو پنھنجي فن جو مُظاھرو پيءُ سان گڏ ھوم اسٽيڊ ھال حيدرآباد سنڌ ۾ ريڊيو پاڪستان جي افتتاحي تقريب ۾ ڪيو، جتان کيس گھڻي شهرت ملي. 1962ع ۾ ريڊيو پاڪستان حيدرآباد سنڌ جي نئين عمارت ٺھڻ کان پوءِ استاد رمضان علي خان ريڊيو پاڪستان تان باقاعدي ڳائڻ جو سلسلو شروع ڪيو، جيڪو سندس مرڻ گھڙيءَ تائين قائم رھيو.

استاد رمضان علي خان سنڌ جي مختلف درگاھن تي وڃي راڳ رنگ جون محفلون سجائيندو ھو. سندس اولاد مان اُستاد امير علي خان، روشن علي، اختر علي خان ۽ حيدر علي به نئين ٽھيءَ جا سٺا راڳي آھن.

’انسائڪلوپيڊيا سنڌيانا‘ موجب: ”استاد رمضان خان 1993ع ڌاري وفات ڪئي. کيس حيدرآباد جي قديم اباڻي قبرستان ٽنڊي يوسف ۾ دفن ڪيو ويو. “^{( سنڌيانا، 2012ع ، جُلد 6، ص: 263)}

رمضان علي خان موسيقي جي دنيا ۾ ڪيترائي شاگرد پيدا ڪيا، جن ۾ فقير غلام رسول جتوئي، استاد امير علي خان، مصري فقير، مائي بدر النساءِ ، علي ڏنو فقير ۽ استاد لعل بخش خان شامل آهن.

 رمضان خان ريڊيو پاڪستان تي ٻين شاعرن جي ڪلام ڳائڻ سان گڏوگڏ، رضوان عليءَ جي جوڙ ۾ شاھ لطيف جي هيٺين ڄاڻايل وائي پڻ ڳائي آھي.

سرتيون اوھين ته وڃو ڙِي وڃو...

روبينه حيدري (جنم: 1959ع):

روبينه حيدري سنڌ جي نامياري ڳائڻي آهي، سندس اصل نالو نسيم اختر آهي. روبينه حيدري 5 ڊسمبر 1959ع تي لاڙڪاڻي ۾ محمود خان جي گهر ۾ جنم ورتو. ميٽرڪ تائين تعليم حاصل ڪيائين. راڳ سان لڳاءُ هجڻ ڪري حيدرآباد ۾ راڳ جي سکيا استاد لعل بخش کان ورتائين.

روبينه حيدري راڳ جي باقاعده شروعات 1980ع ڌاري پنهنجي وڏي ڀاءُ محمد علي جي ٿيٽر کان ڪئي، سندس منفرد  لباس ۽ ڳائڻ جي انداز گهڻي مقبوليت ماڻي. سندس لباس مرداڻو وڳو، اجرڪ ۽ سنڌي ٽوپي پائيندي هئي ۽ هڪ هٿ ۾ يڪتارو ۽ ٻئي هٿ ۾ چپڙي وڄائڻ جو هڪ نرالو انداز هو. جيڪو سنڌ اندر انهن ڏينهن ۾ نهايت منفرد ۽ ڌار هو. پاڻ سنڌ جي مشهور لوڪ فنڪار جلال چانڊيي سان پڻ گڏجي ڳائيندي هئي. روبينه حيدري نجي پروگرامن ۾ ڳائڻ سان گڏوگڏ ريڊيو پاڪستان حيدرآباد ۽ پاڪستان ٽيلويزن ڪراچي سينٽر تي ڪيترائي ڪلام ڳايا آهن. پاڻ ملڪ کان ٻاهر جرمني ۽ دبئي ۾ راڳ ڳائي پاڻ مڃرائي چڪي آهي. پاڻ هن وقت حيدرآباد جي الشفيق ڪالوني ۾ رهندي آهي.

روبينه حيدري ٻين شاعرن جي شاعريءَ سان گڏوگڏ، شاهه لطيف  جو ڪلام پڻ ڳايو آهي، جيڪو هن ريت آهي.

آءُ راڻا رهه رات...

منهنجي راڻل کي رحم پوي...

پرچن شال پنهوار...

ٻنڌڻ ٻاروچن سين...

روبينه قريشي (1940ع) :

’مهراڻ جي بُلبل‘ ۽ ’سنڌ جي ڪوئل‘ جھڙا لقب ماڻيندڙ روبينه قريشيءَ، 19 آڪٽوبر، 1940ع ڌاري حيدرآباد ۾ جنم ورتو. سندس پيءُ جو نالو الاهي بخش شيخ هو. سندس اصل نالو عائشه شيخ آهي، پر ريڊيو تي اچڻ ڪري پنهنجو نالو روبينه رکيائين. مشهور اداڪار، مصطفيٰ قريشيءَ سان شادي ٿيڻ کان پوءِ، روبينه قريشيءَ جي نالي سان مشهور ٿي. روبينه قريشي، تعليم يافته ڳائڻي آهي. هن 1965ع ۾، سنڌ يونيورسٽيءَ مان مسلم هسٽريءَ ۾ ايم. اي. ڪئي.

روبينه کي ننڍپڻ کان ڳائڻ جو ڏاڍو شوق هو ۽ اسڪول ۾ نعت، حمد ۽ قومي نغما ڳائيندي هئي. 1955ع ۾، ريڊيو پاڪستان حيدرآباد جو بنياد پيو، ته هوءَ ننڍڙي وهيءَ ۾ ئي ريڊيي سان سلهاڙجي وئي، اُن وقت هوءَ، نائين ڪلاس ۾ پڙهندي هئي. شروع ۾ کيس ڪورس ۾ ڳارايو ويندو هو، پر پوءِ استاد محمد ابراهيم کيس، اڪيلي سِر شاهه لطيف جي وائي، ’پيرين پوندي سان، چوندي سان، رهي وڃ رات ڀنڀور ۾‘ ڳارايو، جيڪو سندس جيون جو پهريون ڪلام هو، جنهن کيس شهرت جي بلنديءَ تي پهچائي ڇڏيو. اِهو ڪلام ان وقت عوام ۾ ڏاڍو مقبول ٿيو، جنهن کي ٻُڌندڙن ڏاڍو ساراهيو.

روبينه، راڳ جي سکيا، استاد محمد ابراهيم ۽ استاد محمد جمن کان ورتي، پر شاگرديءَ جو سڳو کيس، استاد نذرحسين ٻڌو. اِن کان علاوه، لاهور ۾ رهڻ دوران هن، استاد ڇوٽي غلام علي خان ۽ استاد عبدالله خان کان نيم ڪلاسيڪي موسيقيءَ جي سکيا پڻ ورتي . روبينه قريشيءَ جي وڏي خوبي اِها آهي ته، پاڻ جتي به ويندي آهي ۽ محفل کڻي ڪهڙي به هجي، هوءَ ڳائڻ جي شروعات شاهه لطيف جي سُر ڪلياڻ جي بيت ’اول الله عليم، اعليٰ عالم جو ڌڻي‘ ۽ سُر يمن ڪلياڻ جي وائي ’يار سڄڻ جي فراق، ڙي جيڏيون! آئون ماري‘ سان ڪندي آهي. هن پنهنجي مٺڙي ۽ مڌر آواز سان، ڏيهه توڙي پرڏيهه ۾ پنهنجي فن جو مظاهرو ڪيو آهي. هڪ ڀيرو ريڊيو پاڪستان ڪراچيءَ تان شاهه لطيف جي ڪلام کي جديد سازن تي ڳارائڻ جو تجربو ڪيو ويو، ته اُن تجرباتي مرحلي ۾ روبينه کان سُر مارئيءَ جي وائي ’عمر مون نه وڻن تنهنجيون ماڙيون الا‘ ڳارائي وئي هئي. هوءَ پنهنجي استادن وانگر، جنون ۽ عشق جي حد تائين شاهه لطيف جو ڪلام ڳائيندي آهي، ان ڪري کيس ننڍڙيءَ عمر ۾ ئي وڏي مڃتا ملي. هن ريڊيو پاڪستان حيدرآباد ۽ ڪراچيءَ تان ٻين ڪلاسيڪي شاعرن جي ڀيٽ ۾ شاهه لطيف جو ڪلام وڌيڪ ڳايو آهي. سندس ڳايل ڪجهه هن ريت آهي:

ڪهڙو سڱ سياڪو، هاري مون هوتن سين ...

ويڙهيچن ڏي ويندي، عمر! آءٌ ماروئڙن ڏي ويندي ...

روئندي رات وهاءِ، مون کي رويو رات وهاءِ ...

پيرين پوندي سان، چوندي سان ...

عمر ڄام امير ...

تون ننگي ننگ سڃاڻ ...

ڏونگر ڏي ڪو ڏس ...

ڪوهياري جي ڪاءِ ...

سومرا! ادا ڙي جن جي اٿم اُڪير ...

روبينه قريشيءَ پنهنجن استادن جي نقش قدم تي هلندي انهن وانگر ساڳئي انداز ۾ شاهه لطيف کي ڳايو، جنهن ۾ سنڌي انگ چٽو نظر اچي ٿو. هن جيترو به شاهه لطيف جو ڪلام ڳايو، اُهو سنڌي موسيقيءَ ۾ هڪ منفرد جاءِ والاري ٿو. هوءَ هن وقت ڳائڻ کان وڌيڪ سماجي خدمتون سرانجام ڏيئي رهي آهي ۽ پنهنجي وَر مصطفيٰ قريشيءَ سان گڏ ڪراچي ۾ رهندي آهي.

زرينه بلوچ (1934ع -2005ع):

سنڌ جي سدا بهار فنڪاره، زرينه بلوچ، 29 ڊسمبر، 1934ع تي، ڳوٺ الهداد چنڊ، حيدرآباد ۾ ڄائي. سندس اصل نالو، آمنه هو. سنڌ جا ماڻهو، عزت وچان کيس ’جيجي‘ جي لقب سان سڏيندا آهن. سندس والد، محمد موسيٰ بلوچ، ميونسپالٽيءَ ۾ انسپيڪٽر هو.

زرينه بلوچ، ابتدائي تعليم قاضي عبدالقيوم اسڪول، حيدرآباد مان حاصل ڪئي. 1960ع ۾، سنڌي فائنل پاس ڪيائين ۽ بعد ۾ مئٽرڪ، عالم فاضل ۽ انٽر جو امتحان به پاس ڪيائين. 1960ع ۾ ئي پرائمري اسڪول جي استاد بڻي. 1963ع ۾ غلام علي نانا اسڪول ۾، ماسترياڻي مقرر ٿي ۽ بعد ۾ سنڌ يونيورسٽيءَ جي اولڊ ڪيمپس واري ماڊل اسڪول ۾ پڙهائڻ لڳي ۽ 36 سال ان شعبي سان وابسته رهي 1996ع ۾ رٽائر ڪيائين.

زرينه بلوچ کي ڳائڻ جو شوق ننڍپڻ کان هو. ريڊيو تي آڊيشن وقت ذڪا درانيءَ کيس ناپاس ڪيو ۽ ڪجهه عرصي کان پوءِ 1960ع ۾ ئي ريڊيو حيدرآباد پاران ڳائڻ جو هڪ مقابلو ٿيو، جنهن ۾ 600 نون ڳائڻن حصو ورتو. انهن ۾ زرينه بلوچ ٽئين نمبر تي آئي، جڏهن ته پهرئين نمبر تي الهڏنو شيدي ۽ ٻئي نمبر تي دين محمد عرف دينو آيو. زرينه بلوچ ان مقابلي ۾ نارو ڀڳت جو ڳايل شاهه لطيف جو ڪلام، ’ڇو ٿيون ڏيو متيون، وس پنهنجي ۾ ناهيان‘ ڳايو، ۽ اِهو ئي ڪلام، عوام ۾ سندس مقبوليت جو سبب بڻيو.

زرينه بلوچ، لوڪ گيت ۽ قومي گيت گهڻا ئي ڳايا، پر تنهن هوندي به هن، مختلف محفلن ۾ شاهه لطيف جو ڪلام پڻ ڳايو. زرينه بلوچ، شاهه لطيف جي ڪلام کي سادگيءَ سان ڳايو ۽ ان ۾ سنڌ جو عوامي رنگ ڀريائين. ان کان علاوه، پاڻ ريڊيو حيدرآباد تي پڻ شاهه لطيف جو ڪلام ڳايائين، جو ڪجهه هن ريت آهي:

مون سين هوت نه ڪندڙا هيئن، ماءُ ڄام نه ڪندڙا هينئن.

زرينه بلوچ، راڳ جي سکيا، استاد محمد جمن کان ورتي. ان کان علاوه، پاڻ هڪ سٺي شاعره، ليکڪا، صداڪاره، اداڪاره پڻ هئي. ڀارت، آمريڪا، انگلنڊ، جرمني، دبئي ۽ ڪئناڊا ۾ پڻ پنهنجي فن جو مظاهرو ڪيائين. سنڌ جي قوم پرست اڳواڻ، رسول بخش پليجي سان شادي ٿيڻ کان پوءِ، پاڻ عملي سياست ۾ حصو ورتائين. سندس وَر، موسيقيءَ لاءِ کيس ڏاڍو همٿايو. کيس پنهنجي حياتيءَ ۾ ئي وڏي مڃتا ملي. زرينه بلوچ جي اڳ ۾ به شادي ٿيل هئي، جنهن مان کيس هڪ ڌيءَ، اختر بلوچ آهي، جنهن سنڌ جي سياست ۾ اهم مقام ماڻيو. سندس پُٽ، اياز لطيف پليجو سنڌ جو هڪ برک سياستدان آهي. زرينه بلوچ، 25 آڪٽوبر، 2005ع تي وفات ڪئي. کيس قاسم آباد،  حيدرآباد جي مُقام ۾ دفنايو ويو.

زيب النساء (جنم: 1945ع):

زيب النساءِ، 1945ع ڌاري حيدرآباد سنڌ ۾ جنم ورتو. کيس ٻاروتڻ کان ئي ڳائڻ جو شوق هو، شادين ۾ سهرا ۽ ڳيچ ڳائيندي هئي. تيرهن سالن جي ڄمار ۾ 1958ع ڌاري پهريون ڀيرو ريڊيو پاڪستان حيدرآباد سنڌ اسٽيشن تي آڊيشن ڏنائين، جتي سندس ملاقات اُن وقت جي وڏن فنڪارن ماسٽر محمد ابراهيم، استاد محمد جمن، زبيده، ثريا ۽ روبينه سان ٿي. اڳتي هلي ماسٽر محمد ابراهيم ۽ استاد محمد جمن کان راڳ جي سکيا ورتائين.

زيب النساء گهڻو ڪري ڪافيون ڳايون آهن، پر گيت ۽ غزل پڻ وڏي مهارت سان ڳائيندي هئي. کيس سڄي سنڌ ۾ مقبوليت حاصل هئي.

زيب النساء ٻين انيڪ شاعرن سان گڏ شاهه لطيف  جو ڪلام پڻ گهڻي انگ ۾ ڳايو آهي، جن مان هيٺيون وايون تمام گهڻيون مشهور ٿيون.

ڏاگهن ڏيرن سان...

دردن جي ماري ويچاري...

سڄڻ ٻاروچي ذات...

ويڙهيچن ڏي ويندي عمر...

حرف هوتن جو آهي...

جن جو وارث تون الا...

اديون منهنجو پنهل...

سرمد سنڌي (1958ع -1996ع):

سنڌ ۾ قومي گيتن جي هڪ تاريخ اڏيندڙ نوجوان راڳي، سرمد سنڌي، 07 مئي، 1958ع تي، ضلع خيرپور ميرس جي شهر پريالوءِ ۾، حيات علي مغل جي گهر ۾ جنم ورتو. هاليجوي بزرگ، سندس ڇٽيءَ جو نالو، عبدالرحمان رکيو، پر راڳ روپ جي دنيا ۾ پاڻ سرمد سنڌيءَ جي نالي سان عوام ۾ مقبول ٿيو. سرمد، پرائمري تعليم، گورنمنٽ پرائمري اسڪول پريالوءِ، مئٽرڪ، هاءِ اسڪول پريالوءِ مان پاس ڪرڻ کان پوءِ، ٽيڪنيڪل ڪاليج خيرپور ۾ داخلا ورتي، جتان 1980ع ۾ سول ٽيڪنالاجيءَ ۾ ائسوسيئٽ انجنيئر جي ڊپلوما حاصل ڪيائين. 1984ع ۾ پهرين ايڇ. ڊي. اي. حيدرآباد ۽ پوءِ ڪراچي بلڊنگ ڪنٽرول اٿارٽيءَ ۾ سب انجينيئر مقرر ٿيو.

سرمد سنڌي، ڳائڻ جي شروعات ٽيڪنيڪل ڪاليج خيرپور جي سياسي گڏجاڻين کان ڪئي. اهڙيءَ طرح سندس سُريلا ۽ ماکيءَ جي ميٺاج جهڙا آلاپ، سموري سنڌ ۾ پکڙجي ويا، توڙي جو ان وقت کيس موسيقيءَ جي لاهن چاڙهن، لئي ۽ ردم جي ڪابه خاص خبر ڪانه هئي، تنهن هوندي به سُرن کي ڄمائي پختگيءَ سان ڳائيندو هو. راڳ جي سکيا، مختلف وقتن تي ڪيترن ئي استادن، ڳائڻن ۽ موسيقارن کان وٺندو رهيو، سندس استادن ۾ اُستاد سليمان ٻرڙو، قائم الدين کورکاڻي، اُستادمجيد، شاهد بزمي، ظهور خان زيبي، شاهد ڀٽو، منظور سخيراڻي ۽ بيدل مسرور جا نالا اهم آهن.

سرمد سنڌيءَ جي ڳائڻ جي وڏي خوبي اِها هئي، جو هو گيت، غزل، وائي، لولي ۽ ڪافيءَ کي پنهنجي انگ ۽ رنگ ۾ ڳائيندو هو. اڪثر ڌنون پاڻ ڪمپوز ڪندو هو. سرمد سنڌيءَ، جديد شاعرن جي ڪلام کان علاوه، شاهه لطيف جو ڪلام به ڳايو، ڪلام کي اهڙيءَ ته سادگيءَ سان پيش ڪندو هو جو ماڻهن جي انبوهه ۾ ماٺ ڇانئجي ويندي هئي.

سرمد سنڌي، سسئيءَ کي ڳائي هيٺين طبقي جي پيڙيل ماڻهن جي اڌمن، جذبن ۽ پيڙائن جي ترجماني ڪئي. سندس درديلي آواز ۾ سنڌ جي صدين جي سورن جي صدا هئي. سرمد سنڌي، شاهه لطيف جي ڪلام کي سنڌ جي مختلف درگاهن، ميلن، ٽي. وي.، ريڊيو ۽ عام محفلن ۾ اسٽيج تي ڳايو. ان کان سواءِ پاڻ ڪوئيٽا ٽي. وي. تي آغا سليم جي ترجمي ڪيل اردو ٻوليءَ ۾ شاهه جي رسالي مان به هڪ وائي ڳائي. سندس شاهه لطيف  جي ڳايل ڪلام ۾:

هڪڙي ڳالهه چوان من ڪا محب مڃي

جيڪس هئس ڌاري الا، مارن تڏهن وساري

لائي ته نماڻيءَ سان نينهن، محب ايئن نه مُنهن مٽجي

عمر مون نه وڻن تنهنجون ماڙيون الا

آءُ اچڻ جي ويل ٿي آءُ وري راڻا!

ٻولي منهنجي ٻانڀياڻي الا ناهيان خان کٽياڻي

آهي ڙي ڪا ساهيڙي، جا پنهل مون کي پرچائي ڏي

ڌار ڪري ويا ڌاري هُو جي ويا هليا

وڻ وڻ هيٺ آءٌ برهه پئي ڀانيان

ڏاگهن ڏيرن سان ڪرهل ڪيچين سان

سرمد سنڌيءَ جو تعلق ڪنهن پيشور ڳائڻن جي ڪُٽنب سان ڪو نه هو. موسيقيءَ جي آسمان تي هو، هڪ ستارو ٿي چمڪيو. هن پنهنجي آواز وسيلي جنگ ڪئي ۽ مٺي مڌر آواز ذريعي ماڻهن ۾ اتساهه پيدا ڪيو ۽ اُنهن جو روح گرمايو ۽ مايوس ٿڪل دلين کي آٿت ڏني. سرمد سنڌي ٿوري ئي عرصي ۾  عوام ۾ وڏي مقبوليت ماڻي. کيس ’سنڌ جو ٻيجل‘، ’راڳ جو راڻو‘، ’سنڌ جو وڪٽر هارا‘ جهڙن لقبن سان ياد ڪيو وڃي ٿو.

سرمد سنڌي، 27 ڊسمبر، 1996ع تي بدين مان موسيقيءَ جو پروگرام ڪري ڪراچي وڃي رهيو هو، ته ٺٽي جي  ويجھو، ديوان شگر مل وٽ، ڪوسٽر جو ڪمند سان ڀريل ٽرڪ سان ٽڪر ٿي پيو جنهن ۾ سرمد سخت زخمي ٿيو، کيس ڪراچي آندو ويو ۽ 28 ڊسمبر، 1996ع تي ڪراچيءَ ۾ ئي دم ڌڻيءَ حوالي ڪيائين. کيس مخدوم محمد اسماعيل پريالويءَ  جي مقبري ڀرسان واري قبرستان ۾، پنهنجي والد جي پيرانديءَ ۾ دفن ڪيو ويو.

سهراب فقير (1934ع -2009ع) :

گيڙو رنگ ۾ رتل راڳي، سهراب فقير، ڳوٺ ٽالپر وڏا تعلقي ڪوٽڏجيءَ، ضلعي خيرپور ۾ 1934ع، ڌاري ڄائو. سندس پيءُ جو نالو، حمل فقير خاصخيلي هو، جيڪو خوش خير محمد فقير جو طالب هو ۽ سٺو راڳي به ٿي گذريو هو. ڳائڻ وڄائڻ سندن خانداني ڪرت هئي. سندس ڳائڻ جي انداز ۾، راجسٿاني رنگ گهڻو هو، ان ڪري جو سندس وڏا، راجسٿان جي خطي، جيسلمير جي تعلقي، ’سم‘ جي کاڏار سان تعلق رکندا هئا. سنڌ ۾ سڪونت اختيار ڪرڻ کان پوءِ، سنڌ جي نج انگ رنگ کي پنهنجو ڪيائون. سهراب فقير کي، سُرن جي سُتي ننڍپڻ کان ئي پياري وئي هئي. پاڻ اٺن سالن جي عمر کان سُر ۽ تال سان لاڳاپجي ويو ۽ اٺن سالن جي ننڍيءَ عمر ۾، سنگيت جو سفر شروع ڪيائين. پاڻ پٽيالا گهراڻي جي استاد، عاشق علي خان جي شاگرد، کيتي خان کان سکيا ورتائين.

سهراب فقير، ڳائڻ سان گڏوگڏ طبلي وڄائڻ جو پڻ ماهر هو، ۽ ڳچ عرصي تائين وڏن وڏن راڳين ۽ گوين سان تال جي سنگت به ڪيائين. سهراب فقير کي ننڍپڻ کان ئي عارفاڻي ڪلام سان لونءَ لڳل هئي، ان ڪري پاڻ صوفي شاعرن جو وڌ کان وڌ ڪلام ڳائيندو هو. پاڻ، سچل، قلندر ۽ ٻين صوفي بزرگن جي درگاهن کان علاوه، شاهه لطيف  جي درگاهه جي به حاضري ڀريندو هو ۽ سنڌ جي نج ڪافيءَ جي نج گائڪي واري انداز ۾ شاهه لطيف  جو ڪلام ڳائيندو هو. سهراب فقير پنهنجي کليل آواز ۾ جڏهن شاهه لطيف جو بيت آلاپيندو هو ته محفل ئي سراپجي ويندي هئي. پاڻ شاهه لطيف جو ڪلام، مختلف سُرن ۾ ڳائيندو هو، جن ۾ ڪوهياري، سريراڳ، سامونڊي، راڻي، ڪلياڻ، مارئي، سارنگ جا سُر قابل ذڪر آهن ۽ انهن سُرن ۾ سندس ڳايل وايون، اڄ به رڪارڊ ۾ موجود آهن، جن ۾ هيٺين سڀ کان وڌيڪ مقبول آهي:

مون ۾ تون موجود

سهراب فقير، ريڊيو، ٽي. وي. کان علاوه، پرڏيهه ۾ به انهيءَ عارفاڻي رنگ جي نمائندگي ڪري چڪو آهي، جن ۾ برطانيا، ناروي، جرمني، هالئنڊ، فرانس، اٽلي، ڊينمارڪ، سئٽزرلينڊ، سعودي عرب، دبئي، ايران ۽ هندستان شامل آهن.

سهراب فقير، پنهنجي دؤر جو سر موڙ راڳي هو. ڪڏهن باجي تي ته ڪڏهن يڪتاري تي سنگ جي صورت ۾ يا اڪيلو، شاهه لطيف جو ڪلام ڳائيندو هو، جيڪو عوام ۾ نهايت مقبول ٿيو. ڏيهه توڙي پرڏيهه ۾ کيس، وڏي مڃتا ملي، پر اڌ رنگ جي موذي مرض، سندس سريلو ۽ پرسوز آواز کانئس کسي ورتو ۽ پوءِ ڳائڻ جون سڀ صلاحيتون وڃائي ويٺو، پر تنهن هوندي به سُنگ ساڻس گڏ هوندو هو. سُرن جي موڪلائڻ کان پوءِ هڪ ڏينهن سندس ساهه جون تندون به موڪلائي ويون ۽ 23آڪٽوبر 2009ع تي دم ڌڻي حوالي ڪيائين. کيس ٽالپر وڏا جي قبرستان ۾ دفن ڪيو ويو، پر آواز جي روپ ۾ اڄ به زنده آهي، سندس ڳايل ڪلام ۽ گائڪيءَ جو انداز سنڌي موسيقيءَ لاءِ هڪ اثاثي جي حيثيت رکي ٿو.

سوڍو جوڳي (جنم: 1959ع):

سوڍو جوڳي، سنڌ جو مشهور راڳي ٿي گذريو آهي. پاڻ 1959ع ڌاري ضلعي ميرپورخاص جي ڳوٺ نبيسر ۾ پيدا ٿيو (ريڊيو پاڪستان حيدرآباد سنڌ جي ڪئٽلاگ موجب، سندس جنم جو سال 1965ع آهي.) سندس پيءُ جو نالو موڏو جوڳي آهي. پرائمريءَ جا پنج درجا پڙهڻ کان پوءِ هو اڳتي پڙهي نه سگهيو. سندس وڏا مُرلي ٺاهڻ ۽ وڄائڻ جا ڀڙ ڪاريگر فنڪار هئا.

سوڍي جوڳيءَ کي ننڍي هوندي ئي موسيقيءَ جي موهه موهي وڌو. تنهن ڪري هُو راڳ ٻُڌڻ سان گڏ ڳائڻ به لڳو. هن پهريان استاد محمد سومار کان راڳ جي سکيا ورتي ۽ پوءِ ڪلاسيڪي راڳ جي ڄاڻو استاد محمد مٺل ميراثيءَ جي شاگرديءَ ۾ موسيقيءَ جي وڌيڪ ڄاڻ حاصل ڪيائين. سوڍي جوڳيءَ 1988ع ۾ پروڊيوسر الله بخش بخاريءَ جي معرفت، پهريون ڀيرو ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تان پنهنجي فن جو مظاهرو ڪيو. تنهن کان پوءِ ذوالفقار نقويءَ کيس 1989ع پي ٽي وي ڪراچيءَ تي ڳائڻ جو موقعو ڏنو، جتي سنڌي پروگرام ’سنڌ سينگار‘ ۾ ڳائي پاڻ مڃايائين. سنڌ جو هي سُريلو فنڪار سنڌ کان ٻاهر پاڪستان جي ٻين شهرن ۾ پڻ ڳائي چڪو آهي. سوڍي جوڳي ڳائڻ سان گڏوگڏ موسيقار جي حيثيت ۾ پڻ پاڻ مڃايو آهي.

سوڍي جوڳيءَ ٻين انيڪ شاعرن سان گڏوگڏ، شاهه لطيف  جو ڪلام پڻ نهايت ئي پُرسوز نموني ڳايو آهي. ريڊيو پاڪستان جي ڪئٽلاگ موجب، هن شاهه لطيف  جون هيٺيون وايون ڳايون آهن:

تنهنجي تند تنوار...

ڏاگهن ڏيرن ساڻ...

لنءُ  ته لکئي لائي...

ڪاپڙي ڪن چير...

سُشيلا مهتاڻي (جنم: 1929ع):

سُشيلا مهتاڻي، دادا منگهارام کيمچند مهتاڻيءَ ۽ دادا دولت مهتاڻيءَ جي ڪٽنب ۾ 1929ع ۾ ڄائي. مهتاڻي ڪٽنب  وارا صوفي مت جا فقير ۽ شاهه لطيف جي ڪلام جا عاشق هئا. سُشيلا مهتاڻي پهرين عورت هئي، جنهن شاهه لطيف جي عرس جي موقعي تي ٿيندڙ ڪانفرنس ۾، شاهه لطيف جو ڪلام ڳايو ۽ داد ماڻيو. ’يار سڄڻ جي فراق آءٌ ماري‘ ۽ ’پيرين پوندي سان‘ سندس ڳايل مشهور ڪلام آهن، جيڪي ريڊيو تان نشر ٿيندا رهندا آهن. پاڻ استاد محمد ابراهيم کان راڳ جي سکيا ورتائين.

سونا خان بلوچ (وفات: 1982ع):

سونا خان بلوچ، سنڌ جو اُهو عظيم راڳي ٿي گذريو آهي، جنهن پنهنجي مڌر ۽ مٺڙي آواز جي جادوءَ سان، هزارين ڌڙڪندڙ دلين کي موهي وڌو هو. پاڻ جڏهن به ڳائيندو هو، ته ماڻهن جا ميڙ لڳي ويندا هئا. سونا خان بلوچ، سنڌي ڳائڻن مان اُهو راڳي هو، جنهن جي آواز ۾ جاجهه هئي. ٿلهو متارو مڙس هو، پر آواز مٺڙو هئس، تنهن ڪري هر ڳوٺ ۽ واهڻ ۾ سندس آواز جي هاڪار هئي.

سونا خان بلوچ کي موسيقيءَ جي ڄاڻ پوري پني هئي، ان ڪري مٿس گويا تنقيد ڪندا هئا، پر پاڻ بي پرواهه ٿي ڳائيندو هو. سندس مقبوليت جو ڪارڻ اِهو هو، جو پاڻ سنڌ جي نج عوامي انداز ۽ سنڌي رنگ ۾ ڳائيندو هو. سندس انهيءَ رنگ کي عوام ڏاڍو پسند ڪيو.

سونا خان، ٻين شاعرن جي ڪلام سان گڏ شاهه لطيف جي ڪلام کي به پنهنجي پر سوز ۽ پرڪشش آواز جو روپ ڏنو، جنهن جو رڪارڊ اڄ به ريڊيو تي گراموفون جي صورت ۾ موجود آهي. ان کان علاوه، پاڻ اسٽيج ۽ نجي محفلن ۾ به شاهه لطيف جو ڪلام ڳائيندو هو. سندس ڳايل ڪلام ڪجهه هن ريت آهي:

ڏکڙا اندر جا ...

سونا خان بلوچ، هڪ ساده دل ۽ عوامي فنڪار هو. آخر ۾ بيماريءَ سبب ڳائڻ ڇڏي ڏنائين، جو اڌ رنگ جهڙي موذي مرض ۾ مبتلا ٿي پيو. ڪنهن به سندس پرگهور نه لڌي، جنهن سبب پاڻ 17 مارچ، 1982ع تي دم ڌڻيءَ حوالي ڪري، هن فاني دنيا مان موڪلائي ويو، پر سنڌي سنگيت ۾ اڄ به سندس آواز جيئرو جاڳندو آهي.

سيد سليمان شاهه (1933ع -1996ع):

سيد سليمان شاهه، سنڌي سنگيت جو اهو ناميارو راڳي ٿي گذريو آهي، جنهن ڀڳتيءَ واري انداز ۾ عارفاڻي ڪلام جي ڳائڻ ۾ نمائندگي ڪئي. سندس جنم، 1933ع ڌاري ڳوٺ تڙ خواجه ۾ ٿيو. سندس پيءُ جو نالو، سيد عبدالله شاهه بخاري هو، جيڪو ايران مان لڏي اچي ٺٽي ۾ جاتيءَ ويجهو ڳوٺ تڙ خواجه ۾ رهيو. پاڻ ميرپور بٺوري مان مڊل اسڪول ۾ امتحان پاس ڪيائين. راڳ جي لونءَ لڳس ته ڪتابي علم اڌ ۾ ڇڏي سُرن جو سفر ڪيائين. راڳ جو شوق کيس ننڍپڻ کان هوندو هو، جو سندس وڏا ڀائر، سيد قاسم علي شاهه ۽ سومار علي شاهه به ڳائيندا هئا.

سليمان شاهه، جوڳين ۽ سنياسين جي ڳائڻ واري انداز کان ڏاڍو متاثر ٿيو. انهيءَ ڪري مائٽن کي ٻڌائڻ کان سواءِ، ٻه سال انهن جوڳين ۽ سنياسين سان گڏجي، نڪري پيو ۽ انهن کان رقص واري انداز ۾ ڳائڻ جو فن سکي ورتائين ۽ پوءِ پاڻ به انهن وانگر پيرن ۾ ڇير يا گهنگرو ٻڌي ڀڳتيءَ واري انداز ۾ ڳائڻ لڳو.

سليمان شاهه، رقص واري انداز ۾ ڳائڻ جي باقاعدي     سکيا بچو شيخ کان ورتي، ۽ هن کان شاگرديءَ جو سڳو به ٻڌرايائين. سنڌ جي نامياري بئنجي نواز، استاد بلاول بيلجيم ۽ بمبئيءَ واري اي. جي. پارواڻيءَ کان پڻ سکيا ورتائين. پاڻ هڪ سٺو شاعر، اداڪار ۽ صداڪار به هو. ڳائڻ سندس بنيادي سڃاڻپ هئي ۽ منفرد گائڪيءَ واري انداز جي ڪري عوام ۾ ڏاڍو مقبول ٿيو.

سليمان شاهه کي ڳائڻ جو وڏو ڏانءُ هو. ماڻهن جي مزاج کي ڏسي، اهڙو ته ڳائيندو هو، جو ٻڌندڙ منڊجي ويندا هئا. پاڻ سنڌ ۾ ٿيندڙ ميلن ملاکڙن ۽ ثقافتي پروگرامن ۽ شادين مرادين کان علاوه، صوفي بزرگن جي درگاهن تي به هر سال وڃي حاضري ڀري، انهن جو ڪلام ڳائيندو هو، جنهن ۾ سچل سرمست، بلهي شاهه ۽ شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جو ڪلام ذڪر جوڳو آهي.

سليمان شاهه، جڏهن شاهه لطيف جو ڪلام ڳائيندو هو، ته وائيءَ جي موضوع جي مناسبت سان، بيتن جي چونڊ ڪندو هو، جي ڪلام ڪنهن به رومانوي داستان سان لاڳاپيل آهي ته پوءِ تمام سهڻن ۽ سادن جملن سان داستان جي ڪلام  جي وضاحت پڻ ڪندو هو ۽ ڪهاڻي به بيان ڪندو هو. سندس ڳايل ڪلام ڪجهه هن ريت آهي:

باندياڻي سانگياڻي ...

ڀڳت ڪنور رام کان پوءِ، ڀڳتيءَ واري انداز ۾ ڳائڻ ۾ جيڪا شهرت سليمان شاهه کي ملي، اُها ٻئي ڪنهن راڳيءَ جي حصي ۾ نه آئي.

پاڪستان ٽيليويزن، صوبائي ٻولين جي واڌاري لاءِ 1996ع ۾، مختلف بوسٽر اسٽيشنيون قائم ڪيون. سنڌ ۾ ٽنڊي الهيار ۽ شاهه مريد ۾ بوسٽر قائم ڪيا ويا. سليمان شاهه، شاهه مريد بوسٽر جي افتتاحي تقريب جو پروگرام رڪارڊ ڪرائي واپس آيو ۽ رات جو پنهنجي گهر ۾ جڏهن اُهو پروگرام ڏسي رهيو هو ته کيس اوچتو دل جو دورو پيو. کيس اسپتال آندو ويو، پر روح جو پکيئڙو رستي ۾ ئي ڪٿي اڏامي ويو ۽ 18 آگسٽ، 1996ع تي دم ڌڻيءَ حوالي ڪيائين.

سيد سليمان شاهه جو ريڊيو، ٽي. وي.، فلم ۽ ڪئسيٽ ۾ ڳايل ڪلام، سنڌي سنگيت جو اثاثو آهي، جنهن مان ڀڳتي انداز جي فن جي ڪٿ ڪري سگهجي ٿي.

سينگار علي سليم (1940ع - 2004ع) :

عارفاڻي رنگ جو راڳي، سينگار علي ’سليم‘ 1940ع ڌاري راجسٿان جي هڪ ڳوٺ الور ۾ ڄائو. هو اڃا اٺن سالن جو هو ته سندس وڏا الور مان لڏي پهرين بهاولپور ۽ پوءِ سکر ۾ اچي رهيا. ڳائڻ سندس خانداني پيشو هو. سندس خاندان ۾ شمشير علي خان، استاد امير علي خان، عنايت حسين خان ۽ ولايت حسين خان موسيقي جا وڏا ڄاڻو ۽ شاعر ٿي گذريا آهن، پر عوام ۾ مقبوليت ماڻي نه سگهيا. پاڻ، هوشيارپور گهراڻي جي استاد، عاشق حسين سارنگي نواز کان راڳ جي سکيا ورتائين، ۽ ان کان پوءِ، قصور گهراڻي جي استاد بڙي غلام علي خان جي ڀاءُ، استاد امانت علي خان کان به موسيقيءَ جي علم کان فيضياب ٿيو. سينگار علي سليم، فقير طبيعت جو مالڪ هو، ان ڪري سندس ڳائڻ ۾ فقيراڻو رنگ ملي ٿو. هُن شاهه لطيف جي ڪلام کي پنهنجي پرسوز آواز سان ڳائي عوام ۾ مقبوليت ماڻي.

سينگار علي سليم، شاهه لطيف جي ڪلام کي نه رڳو درگاهه قلندر شهباز، درگاهه قادر بخش بيدل ۽ درگاهه ڀٽ شاهه تي ڳايو، پر ڪيترن ئي ٻين درگاهن، عوامي ميلن، ثقافتي پروگرامن، ريڊيو، ٽي وي ۽ خاص نجي محفلن ۾ به شاهه لطيف جي ڪلام کي ڳايو. ايتري قدر جو ڪلام ڪنهن ٻئي شاعر جو هوندو ته ڏوهيڙا وري ڪافيءَ جي رنگ موجب شاهه لطيف جا ڏيندو هو.

سينگار علي سليم پاڻ، شاهه لطيف جي ڪلام جي ڌُن ٺاهيندو هو ۽ پنهنجي هڪ مخصوص انداز سان پيش ڪندو هو، کيس اِها به مهارت هئي ته هو پنهنجي گائڪيءَ جي انداز سان ٻڌندڙن کي ڪلام جي معنيٰ ۽ مفهوم به سمجهائي سگهندو هو. ڳائڻ وقت چهري تي عجيب تاثر اڀري ايندا هئس ۽ پوءِ آواز ۾ اهڙي ته لرزش پيدا ٿي ويندي هئس، جو ٻڌندڙ کي پنهنجي سحر ۾ آڻي ڇڏيندو هو. شاهه لطيف سان سندس عقيدت وارو رشتو به هو، جڏهن ڳالهائڻ لاءِ لفظ نه ملندا هئس ته شاهه لطيف جو بيت جهونگاري پنهنجو مقصد واضح ڪندو هو ۽ ڪلام کي حقيقي زندگيءَ ۾ اصطلاح طور به ڪم آڻيندو هو.

سينگار علي سليم، شاهه لطيف جو جيترو به ڪلام ڳايو، اُهو ڪلام جي فڪر جي گهرائيءَ کي سمجهي ڳايو اٿس، جو پاڻ طبيعتاً فقير منش هو. سندس ڳائڻ ۾ به ساڳي نياز نوڙت ۽  نهٺائي هئي. سندس ڳايل ڪلام هن ريت آهن:

وڃائي ويراڳ ڪالهه ويا ...

دلبر جو دلبند جيڏيون...

هتان ئي هلنديس...

جوڳي ٻيا به گھڻا...

آءُ ٻاروچل اچ ...

سنڌ جو هي سُريلو راڳي، 14 آگسٽ، 2004ع تي لاڏاڻو ڪري ويو. کيس ڪراچيءَ ۾ دفنايو ويو. سندس سنڌي، اردو، سرائيڪي، هندي، فارسي ۽ بلوچي ٻولين ۾ ڳايل ڪلام اڄ به آواز جي روپ ۾ عوام جي دلين ۾ زنده آهي.

شادي فقير (1943ع - 1980ع):

شادي فقير، سنڌ جو ناليوارو راڳي ٿي گذريو آهي، سندس جنم 1943ع ڌاري ضلعي عمر ڪوٽ جي ڳوٺ ابوبڪر سومري ۾ ٿيو. شادي فقير جي پيءُ جو نالو اڪبر فقير مڱڻهار هو.

شادي فقير کي ننڍپڻ ۾ سُر ۽ سنگيت جو ماحول مليو، سندس ڏاڏو عيسو فقير پنهنجي وقت جو بهترين سارنگي نواز ۽ دهلاري هو، جنهن وٽان کيس موسيقيءَ سان محبت جو بنيادي شعور ۽ جذبو حاصل ٿيو. شادي فقير پندرهن سالن جي ڄمار ۾ استاد خير محمد خان وٽان راڳ جي باقاعدي سکيا وٺڻ شروع ڪئي، تنهن کان پوءِ سيد زمان شاهه مٽياري واري سان گڏوگڏ ٻين ڪيترن ئي جُهونن راڳن جي پارکوئن کان ڄاڻ حاصل ڪندو رهيو.

شادي فقير 1972ع ڌاري ريڊيو پاڪستان حيدرآباد سنڌ تان ڪيترائي پروگرام ڪيا، جتان سندس سُريلو آواز سڄي سنڌ تائين پهتو ۽ کيس مقبوليت حاصل ٿي. شادي فقير، غزل، گيت، ڪافي ۽ وائي ڳائڻ ۾ پنهنجو مٽ پاڻ هو.

25 آڪٽوبر 1980ع ۾ لاڏاڻو ڪيائين.

شادي فقير شاهه لطيف  جي  هيءَ وائي ڳائي آهي:

آءٌ مارن ڪاڻ ماندي، مارو مون لاءِ ماندا...

شفيع محمد جُمن (1956ع -2002ع) :

راڳ جي خانداني روايت کي زنده رکندڙ شاهه جو راڳي، شفيع محمد جمن، لالُو کيت هاڻوڪي لياقت آباد، ڪراچيءَ جي هڪ ننڍڙي ڳوٺ عثمان ۾، 20 جنوري، 1956ع  تي ڄائو. 1967ع ۾، حاجي مريد بڪڪ اسڪول مان پرائمري پنج درجا پاس ڪيائين ۽ مئٽرڪ به ڪراچيءَ مان ڪيائين. ڪجهه عرصو ڪسٽمس ۾ سپاهيءَ جي حيثيت سان، حيدرآباد - نوري آباد ۾ نوڪري به ڪيائين.

شفيع محمد کي راڳ ورثي ۾ مليو ۽ راڳ جي سکيا به پنهنجي پيءُ، استاد محمد جمن کان ورتائين، پر شاگرديءَ جو سڳو، استاد محمد امين راهيءَ کان ٻڌرايائين ۽ ڪجهه وقت سندس شاگرديءَ ۾ رهيو. پاڻ جڏهن ٻارنهن سالن جو هو ته استاد جمن سان گڏجي محفلن ۾ ويندو هو ۽ ڳائيندو به هو. شفيع محمد، شاهه لطيف  جي وائي ’ڪانگل نيئي ته ڏيو، مون ڏکيءَ جو ڏوراپو‘ سان اسٽيج تي باقاعدي ڳائڻ جي شروعات ڪيائين. پاڻ شاهه لطيف جو ڪلام، استاد جمن وانگر، اهڙيءَ پختگيءَ سان ڄمائي ڳائيندو هو، جو استاد جون سڪون لاهيندو هو. آواز به ساڳيو ته انداز به ساڳيو هئس.

استاد محمد جمن، شاهه لطيف جي ڪلام ۾ سمايل اصلي سُرن کي نئين سِر ڳولي صحيح صورت ۾ ڳايو. 
شفيع محمد به ڪلام جي اصل رنگ ۽ راڳ جي روپ ۾ پيش ڪري ساڳيو استاد جمن وارو تسلسل قائم رکيو، جنهن ڪري عوام ۾ ڏاڍو مقبول ٿيو.

شفيع محمد، سنڌ جي سڀني صوفين جي درگاهن ۽ ريڊيو، ٽي. وي. تي شاهه لطيف جو ڪلام ڳايو. سندس مقبول ڪلامن ۾:

هوت نه ڪندا هيئن مون سان ...

هو جي ويا هوت هڻي ...

مون کي ڪا مَ جهلي، سڀڪا پاڻ پلي ...

راڻل تو بن رات، مون کي ويٺي ورهيه لنگهي ويا ..

شفيع محمد جي وڏي خوبي اِها هئي ته هن، استاد جمن وانگر پاڻ ڌنون ڪمپوز ڪيون ۽ انهن کي پنهنجي مخصوص سنڌي انگ ۾ ڳايو، ان ڪري سنڌ ۽ سنڌ کان ٻاهر کيس وڏي مڃتا پڻ ملي.

شفيع محمد، بيماريءَ سبب ڏيڍ مهينو سول اسپتال ڪراچيءَ ۾ داخل رهڻ کان پوءِ، 28 آگسٽ، 2002ع تي دم ڌڻيءَ حوالي ڪيو. کيس پنهنجي اباڻي ڳوٺ واري قبرستان ۾ پنهنجي والد جي قبر جي ڀرسان دفنايو ويو آهي.

شمن علي ميرالي (جنم: 1967ع):

شمن علي ميرالي سنڌ جو مشهور راڳي آهي. سندس جنم پھرين جنوري 1967ع تي، ضلعي شڪار پور ۾ صوفي ٻڍل فقير جي درگاھ ڀرسان ڳوٺ علي بخش بروهي (موجوده ڳوٺ گولا بروهي) ۾ ٿيو. سندس پيءُ لعل بخش ميرالي  پنھنجي دور جو ھڪ  بھترين فنڪار  ھو، جيڪو ٻڍل فقير جي درگاھه تي ھر مھيني جي پھرين جمعي جي رات ٿيندڙ موسيقيءَ جي محفل ۾ صوفياڻو ڪلام ڳائيندو ھو. غربت سبب، شمن علي ميراليءَ فقط ميٽرڪ تائين تعليم حاصل ڪئي. پنھنجي پيءُ ۽ ڀاءُ ھمت عليءَ جي صحبت ۾ رھڻ سبب  سندس لاڙو موسيقيءَ  ڏانھن  وڌيو. هن راڳ جي شروعاتي ڄاڻ پنهنجي پيءُ لعل بخش ميراليءَ کان ورتي، تنهن کان پوءِ راڳ جي وڌيڪ ڄاڻ حاصل ڪرڻ لاءِ استاد غلام حيدر مڱڻھار جي شاگرديءَ هيٺ رهيو. انسائيڪوپيڊيا سنڌيانا موجب: ”ھن فن جي شرعات ٻڍل فقير جي درگاھه تي ٿيندڙ راڳ رنگ جي محفلن سان ڪئي. شمن ميرالي  شروع ۾ يڪتاري ۽ چپڙيءَ تي ڳائيندو ھو. سندس شروعاتي ٻه چار ڪئسٽون پڻ يڪتاري چپڙيءَ تي رڪارڊ ٿيل آھن.“ ^{( سنڌيانا،2017ع، جُلد 11، ص: 223)}

شمن علي ميراليءَ ريڊيو پاڪستان حيدرآباد ۽ ريڊيو خيرپور تان مختلف شاعرن جو ڪلام ڳائي، سموري سنڌ ۾ شھرت ماڻي. ھن پاڪستان کان سواءِ ٻين ملڪن ڀارت، ڪئناڊا، سعودي عرب، آمريڪا، برطانيا ۽ دبئي  ۾ پڻ پنھنجي فن جو مظاھرو ڪري مڃتا ماڻي آهي. فن جي دنيا ۾ سندس  خدمتن سبب کيس سچل سرمست ايوارڊ، شاھ لطيف ايوارڊ ۽ قلندر ايوارڊ کان علاوه ٻيا به کوڙ ايوارڊ مليا اٿس. ھن مختلف سنڌي ٽي. وي چينلن تي مختلف ٻولينءَ ۾ لاتعداد گيتَ ڳايا آھن.

شمن علي ميراليءَ گھڻن ئي ڪلاسيڪي توڙي جديد شاعرن جو ڪلام ڳايو آھي. جڏھن ته شاھ لطيف جي ڪلام مان هيٺ ڄاڻايل وايون سُريلي آواز ۾ ڳايون اٿس:

ھن نماڻيءَ جا نيڻ ...

عمر ادا جن جي اٿم اُڪير...

صادق فقير (1967ع - 2015ع):

صادق فقير 20 مارچ 1967ع ڌاري ضلعي ٿرپارڪر جي مٺي شهر ۾ ڄائو، سندس پيءُ جو نالو فيض محمد مڱڻهار آهي. پرائمري ۽ سيڪنڊري تعليم مٺي شهر مان حاصل ڪيائين. جڏهن ته بي اي ۽ ايم اي (سنڌي) جي ڊگري سنڌ يونيورسٽي ڄام شورو مان حاصل ڪيائين. پيشي جي حوالي سان، هو سيڪنڊري اسڪول جو استاد هو.

صادق فقير جو گهراڻو راڳ رنگ سان واڳيل هو، تنهن ڪري کيس ٻاروتڻ کان ئي موسيقيءَ سان اُنسيت هئي. هن راڳ جي ابتدائي ڄاڻ پنهنجي مامي حُسين فقير کان ورتي، شروعات ۾ شادي مُرادي ۽ ميلن ملاکڙن جي محفلن ۾ ڳائيندو هو. ان کان پوءِ 1988ع ۾ ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تان پنهنجي فن جو مظاهرو ڪيائين.

صادق فقير پي ٽي وي ڪراچيءَ ۾ پڻ پنهنجي آواز جو جادو جاڳايو. ريڊيو ۽ ٽيليويزن تي ڳائڻ ڪري کيس تمام گهڻي شهرت حاصل ٿي. صادق فقير سنڌيءَ سان گڏوگڏ سرائڪي، ڍاٽڪي، مارواڙي ۽ اردو ٻوليءَ ۾ پڻ ڳايو آهي. راڳ جي دنيا ۾ مقبوليت ماڻڻ کان پوءِ کيس سنڌ کان ٻاهر دبئي، ڀارت، آمريڪا، برطانيا، ڪئناڊا ۽ سعودي عرب ۾  پڻ ڳائڻ جو موقعو مليو.

صادق فقير جي فن جي مڃتا طور کيس شاهه عبداللطيف ڀٽائي ايوارڊ، سچل سرمست ايوارڊ ۽ مائي ڀاڳي ايوارڊ سان پڻ نوازيو ويو.

سنڌ جو هي سُريلو راڳي 26 فيبروري 2015ع تي سعودي عرب ۾ هڪ حادثي ۾ زخمي  ٿيڻ کان پوءِ وفات ڪري ويو.

صادق فقير ٻين انيڪ شاعرن سان گڏ شاهه لطيف  جو هيٺيون وايون پڻ نهايت ئي مهارت سان ڳايون آهن:

لکئي ڙي پنڌڙو ڪرايم...

ڪات قريبن جي اڳيان...

مِڙينئُون موڪَلَ، ڪالَهه ڪَندا وِيا ڪاپڙي...

صنم ماروي (جنم: 1986ع):

پاڪستان جي مشهور ڳائڻي صنم ماروي 17 اپريل، 1986ع تي حيدرآباد ۾ فقير غلام رسول جي گهر ۾ جنم ورتو. سندس ماٽيلو والد لوڪ فنڪار هو، ۽ صنم ماروي کي پڻ ننڍي هوندي کان ئي گهر ۾  راڳ جي سکيا ڏيندو هو. صنم ماروي ستن سالن جي عمر کان راڳ سکڻ جي شروعات ڪئي. شروعاتي ٻن سالن تائين، گواليار گهراڻي جي استاد، فتح علي خان کان حيدرآباد ۾ سکيا ورتائين. سندس چوڻ موجب ته هن استاد فتح علي خان ۽ عابده پروين کان گهڻو ئي ڪجهه سکيو.

صنم ماروي 2009ع ۾ پاڪستان ٽيليوزن ڪارپوريشن چئنل طرفان، ’ورثا هيريٽيج‘ (Virsa Heritage) نالي موسيقيءَ جي پروگرام ۾، راحت فتح علي خان سان گڏجي شاهه لطيف  جو ڪلام ’پرچن شال پنهوار‘ ڳايو ۽ انهيءَ ڪلام تي تمام گهڻي مقبوليت ماڻي. جنهن بعد سندس گلوڪاريءَ جو سفر نه صرف سنڌ يا پاڪستان تائين محدود رهيو، پر پاڻ دنيا جي ڪيترن ئي ملڪن ۾ پروگرامن ۾ صوفي راڳ ڳائي پاڻ مڃرائي چڪي آهي. ڪوڪ اسٽوڊيو طرفان ڪيترائي گانا ريڪارڊ ڪرايا اٿس. صنم ماروي هيل تائين شاهه لطيف  جون ٽي وايون ڳايون آهن:

پرچن شال پنهوار، ڍولا مارو مون سان...

بوند برهه جي بهار لڳي...

منڌُ پيندي مون، ساجن سهي سڃاتو...

صنم ماروي صوفي راڳ ۾ وڏو نالو ڪمايو آهي. سندس ڳڻپ، هن وقت ڪلاسيڪل ۽ صوفي راڳ جي بهترين گلوڪارائن، عابده پروين ۽ ٽينا ثاني سان گڏ ٿئي ٿي. سندس فنڪارانه صلاحيتن جي آڌار تي کيس ڪيترائي ايوارڊ ملي چڪا آهن.

طاهر مٺو (جنم: 1980ع):

طاهر مٺو 1 جنوري 1980ع تي شيدي پاڙي، ڪوٽڙي ۾ جنم ورتو، سندس اصل نالو طاهر چانڊيو آهي، پر قادر بخش مٺو، کيس پنهنجو شاگرد بڻائي مٿس طاهر مٺو نالو رکيو.

طاهر مٺو ميٽرڪ تائين تعليم حاصل ڪئي، پڙهائي دوران کيس ڳائڻ جو شوق جاڳيو ۽ هو استاد مجيد سينگار وٽ راڳ جي سکيا وٺڻ لڳو، جنهن کيس راڳ سان گڏ پيانو وڄائڻ پڻ سيکاريو.

طاهر مٺو جڏهن اسڪول ۾ پڙهندو هو ته هڪ ڀيري اسڪول جي ڪنهن پروگرام ۾ قادر بخش مٺوءَ سان مليو، جنهن سندس آواز ۽ ڳائڻ جي انداز جي ساراهه ڪري، مٿس طاهر مٺوءَ جو نالو رکيو. جنهن بعد هي قادر بخش مٺوءَ سان گڏ مختلف محفلن ۾ شريڪ ٿيڻ لڳو. طاهر مٺو ريڊيو ۽ ٽي وي تي پڻ ڪيترائي پروگرام ڪيا، جنهن سبب کيس سڄي سنڌ ۾ تمام گهڻي مقبوليت ملي، ان کان سواءِ ڪوڪ اسٽوڊيو ۾ سيد سليمان شاهه جو ڳايل ڪلام ’پيرين پونديسانءِ چونديسانءِ‘ نئين انداز ۾ ڳايائين، سندس فن جي مڃتا طور کيس ’شهباز ايوارڊ‘ سان پڻ نوازيو ويو آهي.

طاهر مٺو ٻين شاعرن سان گڏ، شاهه لطيف  جي وائي هيٺين وائي ڳائي آهي:

لڳي ڏکڻ جي هير...

ظفر علي خان (1941ع - 2011ع):

ظفر علي خان پهرين مارچ 1946ع ڌاري ڪراچيءَ ۾ جنم ورتو، سندس پيءُ جو نالو استاد قدرت الله خان هو، جيڪو پاڻ به مشهور راڳي ٿي گذريو آهي. ظفر علي خان مشهور گواليار گهراڻي جي موسيقارن مان هو، تنهن ڪري راڳ سان انسيت کيس ورثي ۾ ملي. هن راڳ جي سکيا پنهنجي پيءُ استاد قدرت الله خان کان ورتي.

ظفر علي خان بنيادي طرح مشهور موسيقار هو، تنهن ڪري ريڊيو پاڪستان ۽ پاڪستان ٽيليويزن تي ٽيهن سالن تائين خدمتون سرانجام ڏيندو رهيو. هڪ سٺي موسيقار سان گڏوگڏ ظفر علي خان سٺو ۽ ماهر راڳي به هو، جنهن عام محفلن ۽ ميڙاڪن ۾ ڳائڻ سان گڏوگڏ ڪيترين ئي سنڌي ۽ اردو فلمن ۾ گيت ڳائي مڃتا ماڻي. کيس سنڌ کان ٻاهر ڀارت ۽ دبئي ۾ پڻ ڳائڻ جو موقعو مليو.

ظفر علي خان ڪلاسيڪي ۽ نيم ڪلاسيڪي راڳ جو ڄاڻو هو، سنگيت جي دنيا ۾ ڪيترائي نوان راڳي پيدا ڪيائين، سندس شاگردن ۾ احمد مغل، خدا بخش ڪڇي، شبانه ڪوثر ۽ شازيه ڪوثر شامل آهن.

سندس فن جي مڃتا طور پي ٽي وي پاران کيس ايوارڊ ڏنو ويو. ظفر علي خان 2 جنوري 2011ع تي هن فاني دنيا کان لاڏاڻو ڪيو. ظفر علي خان ٻين شاعرن سان گڏ شاهه لطيف  جي وائي پڻ نهايت ئي سٺي نموني ڳائي آهي:

ڇا کي ٿا ڪرها قطاريو...

عابده پروين (جنم: 1956ع):

عارفاڻي رنگ ۾ رڱيل ۽ صوفياڻي مزاج واري ڳائڻي، عابده پروين، لاڙڪاڻي جي علي گوهرآباد پاڙي ۾، 1956ع ڌاري جنم ورتو. عابده پروين کي ننڍي هوندي کان ئي راڳ جو شوق  هو. راڳ کيس پنهنجن وڏڙن کان، ورثي ۾ مليو. سندس والده ممتاز بيگم، هڪ سٺي فنڪاره هئي ۽ سندس پيءُ، غلام حيدر پنهنجي دور جو سُريلو راڳي ۽ موسيقيءَ جو ماهر هو، جنهن جو لاڙڪاڻي شهر ۾ ئي موسيقيءَ جو اسڪول هو، جتي عابده راڳ جي شروعاتي سکيا ورتي. پيءُ کان پوءِ، استاد مهر علي خان لاڙڪاڻي واري کان به سکيا ورتائين. جڏهن عابده جي مائٽن، لاڙڪاڻي کان پوءِ  خيرپور، سکر، مٽياريءَ ۾ رهڻ کان پوءِ، حيدرآباد کي وسايو ته پوءِ اتي عابده پروين ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تان پنهنجي سُريلي آواز جا سُر وکيريا، جتي استاد نياز حسين، محمد ابراهيم، محمد جُمن جي استاديءَ ۾ سکيا ورتائين. تنهن کان سواءِ پاڻ استاد سلامت علي خان کان به ڪجهه عرصو سکيا ورتائين. عابده، غزل، گيت، خيال، ٺمري ۽ وائيءَ کان سواءِ ڪافي به پنهنجي منفرد آواز ۽ انداز سان ڳائيندي آهي، جنهن ڪري هوءَ اڄ ننڍي کنڊ ۾ گهڻي مقبول آهي. پاڻ سنڌي، اردو، پنجابي ۽ سرائيڪي ٻولين ۾ مهارت سان ڳائيندي رهي آهي. سنڌ جا ماڻهو کيس، ’راڳ جي راڻيءَ‘ جھڙي لقب سان ڪوٺين ٿا.

عابده پروين، جديد ۽ ڪلاسيڪي شاعري ڳائڻ ۾ مهارت رکي ٿي. سندس ڪلام جي چونڊ به عاليشان هوندي آهي. گهڻو ڪري صوفي بزرگن جو ڪلام ڳائيندي آهي. انهن مان شاهه لطيف جو ڪلام سڀني کان وڌيڪ ڳايو اٿس. پاڻ جڏهن شاهه لطيف جو ڪلام ڳائيندي آهي ته، اُچارن جي چٽي ۽ صحيح هجڻ تي تمام گهڻو ڌيان ڏيندي آهي. منجهس اها خاصيت سندس ور غلام حسين شيخ کان ملي جيڪو پاڻ نه صرف موسيقيءَ جو ڄاڻو هو. بلڪه شاهه لطيف  جي ڪلام جي سمجهه ۽ پرک رکندڙ هو ۽ ريڊيو پاڪستان حيدرآباد ۾ پروڊيوسر هو. شاهه جي ڪلام کي  ٻين ڪيترين ئي عورت ڳائڻين ڳايو آهي، پر عابده جو انداز ٻين سڀنيءَ جي ڀيٽ ۾ منفرد ۽ نرالو آهي. اُن جو بنيادي سبب اِهو آهي  جو عابده، شاهه لطيف جي ڪلام کي مرداڻي انداز واري انگ ۾ ڀريل آواز سان هڪل ڪري ڳايو آهي، جڏهن ته ٻين ڳائڻين لس انداز ۾، شاهه جو ڪلام ڳايو آهي. عابده، راڻو، سورٺ ۽ سهڻي ڳائڻ وقت، ڪلا سيڪي گائڪيءَ کي سنڌ جي لوڪ موسيقيءَ جي ديسي انگ سان ملائي، اهڙيءَ ته مهارت سان ڳايو آهي، جو موسيقيءَ جا ٻه مختلف انداز هڪ ئي تاڃي پيٽي ۾ خوبصورتيءَ سان اڻيل لڳندا آهن.

عابده پروين جي گائڪيءَ جو وڏو ڪمال اِهو آهي ته، هن شاهه لطيف جو ڪلام جنهن به راڳ ۾ ڳايو آهي ته ٻُڌڻ واري تي هڪ عجيب ڪيفيت طاري ٿي ويندي ۽ پاڻ کي هڪ پراسرار دنيا ۾ محسوس ڪرڻ لڳندو آهي، ان ڪري ئي عابده ڏيهه توڙي پرڏيهه ۾ گهڻي شهرت ماڻي چُڪي آهي.

عابده پروين، سنڌ کان علاوه، پاڪستان جي مختلف شهرن ۾، ۽ ملڪ کان ٻاهر، هندستان، آمريڪا، انگلستان، فرانس، مراڪش، هالئنڊ، جپان، جرمني، ڪئناڊا ۽ تنزانيا ۾ پڻ شاهه لطيف جي ڪلام کي پيش ڪري چڪي آهي. ان کان علاوه، ننڍي کنڊ جي سنڌي موسيقيءَ ۾ اِهو اعزاز پڻ عابده پروين کي حاصل آهي  ته هن شاهه جي رسالي جو سڄو ڪلام رڪارڊ ڪرايو آهي.  شاهه لطيف جي ڪلام سان اِهو سندس عشق جي انتها وارو اظهار آهي. سندس ڳايل شاهه لطيف جو ڪلام هن ريت آهي:

آءُ راڻا رهه رات ...

مَنڌُ پيئندي مون، ساجن صحيح سڃاتو ...

ڪهڙي منجهه حساب، هئڻ منهنجو هوت ريءَ ...

اڱڻ آيا پيهي ...

پرچن شال پنهوار ...

يار سڄڻ جي فراق ...

سانگياڻي باندياڻي ...

مون کي ڏونگر ڏک نه ڏي ...

ٻي ٻروچ مَ ڪيڏانهن ...

عابده پروين جي گائڪيءَ جو وڏو ڪمال اِهو آهي ته، هوءَ شاهه جي ڪلام کي موضوع  مزاج موجب، گهرائيءَ سان ڳائيندي آهي، ۽ هڪ وائيءَ ۾ بيتن جو تعداد به ججهو هوندو آهي ۽ هر بيت وري، وائيءَ جي موضوع سان ٺهڪندڙ هوندو آهي. وائيءَ ۾ جي انتظار جو موضوع آهي ته بيت پڻ اُن اوسيئڙي واري ڪيفيت جا، جي پيڙا آهي ته، پوءِ پرسوز بيتن جي چونڊ ڪندي آهي. پاڻ، شاهه لطيف جو ڪلام  جيترو به ريڊيو، ٽي.وي.، ڪئسيٽ، سرڪاري ۽ غير سرڪاري پروگرامن ۾ ڳايو اٿس. اُهو شاهه جي موسيقيءَ ۾ هڪ اهميت رکي ٿو، ڇاڪاڻ ته عابده جي ڳايل ڪلام ۾ نه رڳو سنڌ جو ديسي انگ ملي ٿو، پر ڪلاسيڪي رنگ جو روپ پڻ موجود آهي، جيڪو سنڌ جي ڪنهن به ڳائڻي وٽ ناهي.

عبدالله پنهور (جنم:1937ع) :

روح کي راحت رسائيندڙ شاهه لطيف جو راڳي، عبدالله پنهور 1937ع ۾ سنڌ جي تاريخي شهر ٺٽي ۾ ڄائو. ڪلام پاڪ جي تعليم آخوند محمد قاسم کان ورتائين. 1944ع ۾ سندس ڪٽنب ڪراچيءَ لڏي آيو. ابتدائي تعليم، مرزا آدم خان اسڪول مان ورتائين، تنهن کان پوءِ ايس. ايم. اسڪول لياريءَ ۾ داخل ٿيو. مئٽرڪ پاس ڪرڻ کان پوءِ، وڌيڪ تعليم حاصل  ڪري نه سگهيو.

عبدالله پنهور کي ڳائڻ وڄائڻ جو شوق پنهنجي والد، حاجي سليمان پنهور کان مليو، جيڪو شوقيه يڪتاري چپڙيءَ تي ڪافي ڳائيندو هو. عبدالله پنهور، 1948ع ۾، شاهه لطيف جي ورسيءَ جي موقعي تي، پهريون ڀيرو اسٽيج تي آيو ۽ شاهه لطيف جو مشهور ۽ مقبول ڪلام، ’پيرين پوندي سان‘ سُر ڪوهياريءَ ۾ پيش ڪري داد حاصل ڪيائين. اهڙيءَ ريت سندس ڳائڻ جو سلسلو شروع ٿيو. پوءِ مختلف پروگرامن ۽ مختلف ورائٽي شوز ۾ حصو وٺڻ لڳو.

عبدالله پنهور راڳ جي شروعاتي سکيا، ماسٽر رام ڪاراڻيءَ کان ورتي، ۽ استاد جان محمد بروهي بينجو نواز کان هارمونيم وڄائڻ سکيو. پاڻ ڳائڻ جي شروعات ماسٽر چندر جي انداز سان ڪيائين. پوءِ ماسٽر محمد ابراهيم جي ڳائڻ کان گهڻو متاثر ٿيو ۽ وڌيڪ سکيا جي خواهش جو اظهار ڪيائين، پر ماسٽر محمد ابراهيم کيس ٽاريندو رهيو. نيٺ اٺن سالن کان پوءِ، عبدالله پنهور کي پنهنجي شاگرديءَ جو ڌاڳو ٻڌائين ۽ شاگرديءَ ۾ ورتائين.

عبدالله پنهور، ريڊيو ۽ ٽي. وي تي ڳائيندي، عوام ۾ مقبوليت ماڻي. سندس شهرت کي ڏسي ’اِي. ايم. آءِ‘ رڪارڊ ڪمپنيءَ هن جا ڪافي ڪلام رڪارڊ ڪيا. سندس پهرئين سنگل رڪارڊ جي هڪ پاسي ۾ شاهه لطيف جو ڪلام، ’جيڪر هيس ڌاري‘ ڳايل آهي، جنهن جي ڌُن، بلاول بيلجيم ترتيب ڏني هئي.

عبدالله پنهور جون گهڻو ڪري محفلون ڳوٺن ۾ ٿينديون هيون، ۽ ٻهراڙيءَ جي ماحول ۾ سندس شهرت جي هاڪ هئي. ڏيهه توڙي پرڏيهه ۾ پنهنجي فن جو مظاهرو ڪري چڪو آهي. عبدالله پنهور، پنهنجي هڪ خاص انداز سان محفل ۾ سُر وکيريندو هو ۽ اُهي سر ٻڌندڙن جي من ۾ سمائجي ويندا هئا. پاڻ مختلف سُرن مان شاهه لطيف جو ڪلام پيش ڪيائين، جيڪو هن ريت آهي:

جيڪر هيس ڌاري ...

گهاتو گهر نه آئيا ...

پيرين پوندي سان ...

عبدالله ڪڇي (1940ع -1998ع):

شاهه لطيف جو ناميارو راڳي، عبدالله ڪڇي، 1940ع ۾، ڪراچيءَ جي علائقي ڪلري لياريءَ ۾ پيدا ٿيو. سندس وڏا ورهاڱي کان اڳ، هندوستان کان ڪڇ لڏي آيا ۽ پوءِ ڪراچيءَ ۾ اچي رهيا. ڳائڻ وڄائڻ سندن خانداني ڪرت هئي. ناناڻي خاندان ۾، عثمان ڪڇي، هاشم ڪڇي ۽ مٺو ڪڇي، شاهه لطيف جا مشهور راڳي ٿي گذريا آهن. پاڻ به وڏڙن جي واٽ وٺي، عارفاڻو ڪلام ڳائيندو هو، جنهن ۾ شاهه لطيف جو ڪلام وڏي شوق سان ڳائيندو هو. پاڻ نه رڳو شاهه لطيف جو ڪلام ڳائيندو هو، پر دنيا جي ڪم ڪارين کان فارغ ٿي، رسالي جي هر هڪ سُر جي بيت ۽ وائيءَ جو  گهرو اڀياس ڪندو هو. سندس ڳائڻ جي اِها خاصيت هئي، جو ڪلام جي گهرائيءَ ۽ مقصد مطابق ڳائڻ وقت اُن جي ادائگي ڪندو هو. عبدالله ڪڇيءَ کي شاهه لطيف جي ڪلام سان ننڍپڻ کان لڳاءُ هو، جو کيس لولي به شاهه لطيف جي ڪلام جي ملي هئي. سندس خاندان جا وڏا نه رڳو شاهه لطيف جي درگاهه تي ڳائيندا هئا، پر عام خاص محفل ۾ پڻ شاهه لطيف جو ڪلام پيش ڪندا هئا.

عبدالله ننڍپڻ کان ئي شاهه لطيف جو ڪلام جهونگاريندو هو ۽ عام زندگيءَ ۾ پڻ، بيتن مان پنهنجي ڳالهين جو مقصد بيان ڪندو هو. کيس شاهه لطيف جو گهڻو ڪلام ياد هو. پاڻ شروعاتي دؤر ۾ ڍولڪ وڄائيندو هو، کيس عبدالله پنهور صلاح ڏني ته خدا جي ڏنل ڏات آواز، کي عوام آڏو آڻي ۽ ڳائڻ طرف ڌيان ڌري. هڪ ڀيري ڪراچيءَ جي ڊپٽي ڪمشنر جي تقريب منظور جماليءَ جي نگرانيءَ هيٺ هئي، جنهن ۾ لاهور جي فنڪارن سان گڏ سنڌ جي فنڪارن، روبينه قريشيءَ، ماسٽر محمد ابراهيم ۽ استاد محمد جمن کي به گهرايو ويو هو. ان پروگرام ۾ ڪن سببن جي ڪري استاد جمن ۽ ماسٽر محمد ابراهيم اچي نه سگهيا. منظور جماليءَ، پنهنجي ساک بچائڻ لاءِ اعلان ڪيو ته عبدالله ڪڇي، سنڌي ڪافي ڏاڍي سٺي ڳائيندو آهي. ان محفل ۾ عبدالله ڪڇيءَ، شاهه جي سورمي، سسئيءَ جا سور ٻڌايا، جنهن وائيءَ جا ٻول هئا: ’آهيان ڏونگر ڏاري الا! ٻاروچل کي شل ٻاجهه پوي‘. جڏهن محفل ۾ ماڻهن، عبدالله ڪڇيءَ جي آواز ۾، شاهه لطيف  جو ڪلام ٻڌو ته کيس وري فرمائش ٿي. پوءِ هن ماسٽر محمد ابراهيم جي ڳايل شاهه لطيف جي وائي، ’عمر آءٌ ويندڙو پڇان‘ ڳائي محفل کي موهي وڌو.

عبدالله، ڳائڻ جي شروعات، شاهه لطيف جي ڪلام سان ڪئي ۽ راڳ جي شروعاتي سکيا، عبدالله پنهور کان ورتائين. پاڻ ماسٽر محمد ابراهيم جي فن کان ڏاڍو متاثر هو، کيس روحاني استاد مڃيندو هو، کيس موقعو مليو ۽ راڳ جي باقاعدي سکيا ماسٽر محمد ابراهيم کان ورتائين.

عبدالله ڪڇي به پنهنجي استاد جيان، شاهه لطيف جي ڪلام کي ڪمپوز ڪري ڳائيندو هو. پاڻ ريڊيو تي پهرين شوقيه فنڪار طور منظور ٿيو. 1962ع ۾ جنرل آڊيشن جي ڪاميابيءَ کان پوءِ کيس هڪ فنڪار جي حيثيت سان مڃتا ملي. پاڻ ريڊيو تي شاهه لطيف جي سُر ڪوهياريءَ جي وائي ’گِلا ڪا مَ ڪري، لکيو ڪين ٽري‘ ڳائي، جيڪو سندس پهريون ڪلام هو. هن وائيءَ جي ڌُن، بلاول بيلجيم ترتيب ڏني هئي.

عبدالله ڪڇيءَ کي سچل سائينءَ، قلندر شهباز ۽ درگاهه ڀٽ شاهه جي ميلي تي ڪڏهن به ڳائڻ جو موقعو نه ڏنو ويو، پر پوءِ به پاڻ هر سال ميلي تي ويندو هو ۽ درگاهه جي پاسي ۾ ويهي، پنهنجي منهن ڳائي، پنهنجي عقيدت جو اظهار ڪندو هو. شاهه لطيف جا ڳايل سندس ڪيترائي ڪلام، ڏيهه توڙي پرڏيهه ۾ مقبوليت ماڻي چڪا آهن، جن ۾ هيٺيان ڪلام ذڪر جوڳا آهن:

رات رئان ٿي رت ڦڙا ...

حرف هوتن جي آهي ڙي اديون ...

لوچي لهنديس، هو ڏور جتن جي ...

عبدالله ڪڇيءَ جو گذر سفر پڻ راڳ تي هو، ان ڪري گهر ۾ ويهي، شاهه جي رسالي جو اڀياس ڪندو هو ۽ مختلف سُرن مان وايون چونڊ ڪري پاڻ ڌُن ٺاهيندو هو. سندس ٺاهيل ڌُنون عوام ۾ ڏاڍيون مقبول ٿيون.

خانداني راڳ جي روايت کي زنده رکندڙ هن راڳيءَ، اٺين مئي، 1998ع تي دم ڌڻيءَ حوالي ڪيو. کيس ڪراچيءَ جي ميوا شاهه قبرستان ۾ دفنايو ويو.

عثمان فقير سولنگي (1952ع - 2007ع):

عثمان فقير سولنگي ڳوٺ نواب بهاول خان ۾، 1952ع ڌاري جنم ورتو، سندس پيءُ جو نالو فقير غلام حسين سولنگي هو، جيڪو پاڻ ماهر راڳي هو. پنهنجي پيءُ کي ڳائيندو ڏسي، عثمان فقير سولنگيءَ کي ننڍپڻ ۾ ئي ڳائڻ جو شوق ٿيو، راڳ جي سکيا پنهنجي پيءُ کان ورتائين ۽ ابتدائي طور ساڻس گڏ مختلف درگاهن تي وڃي ڳائيندو رهيو.

راڳ جي پختي ڄاڻ لاءِ، استاد مظهر علي خان ۽ نواب بهاول خان جي شاگردي اختيار ڪيائين.  پاڻ صوفي شاهه عنايت شهيد جو معتقد هو، ۽ درگاهه جهوڪ شريف ۾ صوفي ڪلام ڳائيندو هو. عثمان فقير سولنگيءَ کي سڄي سنڌ ۾ مڃتا ملي، ۽ سنڌ کان ٻاهر آمريڪا، جرمني، فرانس، اٽلي ۽ گڏيل عرب امارتن ۾ پنهنجي فن جو مظاهرو ڪيائين. عثمان فقير سولنگي 12 آگسٽ 2007ع تي دم ڌڻيءَ حوالي ڪيو.

عثمان فقير سولنگي شاهه لطيف  جي هيٺئين وائي بهترين نموني ڳائي آهي:

مون کي ڏونگر ڏورڻ آيو...

علڻ فقير (1932ع - 2000ع):

شاهه لطيف جون وايون ۽ بيت ڳائي بين الاقوامي شهرت ماڻيندڙ، شاهه جو راڳي، علڻ فقير، 1932ع ۾ جمعي جي ڏينهن، پنجين شعبان تي، ضلعي دادوءَ جي تاريخي ڳوٺ، آمريءَ ۾ ڄائو هو. سندس ڇٺيءَ جو نالو ٽَؤنر فقير هو. مٿس ڏاڏي جو نالو هئڻ ڪري سندس ڏاڏيءَ نالو مٽائي، علي ڏنو رکيو. سندس پيءُ جو نالو، ڌمالي فقير هو، ۽ ذات جو مڱڻهار هو. سندس خاندان جا وڏا، دهل ۽ شرناءِ وڄائڻ کان سواءِ ڳائيندا به هئا. ان ريت ڳائڻ وڄائڻ، علڻ فقير کي ورثي ۾ مليو. علڻ فقير کي پيءُ پڙهڻ لاءِ اسڪول ۾ ويهاريو، پر پاڻ پڙهي نه سگهيو، ان ڪري ڳائڻ وڄائڻ واري خانداني ڪرت شروع ڪيائين. ننڍي هوندي ئي دهل وڄائڻ سکيو. شادين مرادين، ميلن ملاکڙن ۾ دهل به وڄائيندو هو، ته نچندو به هو ۽ پنهنجي آواز جا سريلا سُر وکيري، ڳائيندو به هو. علڻ فقير، اڪثر درگاهه ڀٽ شاهه تي ٿيندڙ سماع جي محفل ۽ شاهه جو راڳ ٻُڌڻ ويندو هو. جيئن درگاهه جا راڳائي فقير، صدا ۽ آلاپ هڻي وايون چوندا هئا ته پاڻ به گدائي ڪرڻ وقت ساڳئي انداز ۾ بيت آلاپي، وايون چوندو هو. علڻ فقير اُن زماني ۾، دادوءَ کان حيدرآباد-ڪوٽڙيءَ جي وچ ۾ هلندڙ بسن ۽ ريل گاڏين ۾ مسافرن کي ٽوٽڪا ۽ شاهه لطيف جا بيت ۽ وايون ٻڌائي، خيرات وٺي پنهنجو پيٽ گذر ڪندو هو. علڻ فقير کي انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجيءَ ۾ نائب قاصد جي ملازمت ملي. جڏهن شيخ اياز، سنڌ يونيورسٽيءَ جو وائيس چانسلر مقرر ٿيو، ته هن کيس، فائن آرٽس جي شعبي ۾، فنڪار جي حيثيت ۾ گريڊ 16 ۾ ترقي ڏني ۽ مرڻ گهڙيءَ تائين ان عهدي تي رهيو.

علڻ فقير، راڳ جي شروعاتي سکيا، مولچند مهراج، مانجهندن واري کان ورتي. هن شاهه جو راڳ ۽ درگاهه تي ٿيندڙ راڳ وارو انداز، غلام شاهه، قربان فقير لنجواڻي ۽ ربنواز کان سکيو. غلام شاهه کيس شاگرديءَ وارو سڳو به ٻڌو هو.

علڻ فقير کي قدرت، مڌر ۽ مٺڙي آواز جو مالڪ بڻايو هو. سندس آواز ۾ اداسي ۽ ميٺاج سمايل هو. پاڻ جڏهن به دنبوري کي آڱر سان ڇيڙي نڙيءَ مان ’الوميان‘ ۽ ’الا هو‘ جا آلاپ آلاپي، شاهه لطيف جو ڪلام ڳائيندو هو ته ٻڌندڙ مدهوش ٿي ويندا هئا. علڻفقير جنهن انداز ۾، شاهه لطيف جو سُر سامونڊي ڳايو آهي، ان روماني ڪيفيت ۾ اڄ تائين ڪنهن ٻئي فنڪار سُر سامونڊي نه ڳايو آهي. جڏهن سُر سامونڊيءَ مان بيت ۽ وايون ڳائيندو هو، ته ٻڌندڙ ايئن محسوس ڪندا هئا، ته اُهي محفل ۾ نه، پر ٻيڙن تي سمنڊ ۾ ويٺل آهن. جرمنيءَ جي شهر ’بون‘ ۾ ملهايل شاهه لطيف جي ڏهاڙي ۾، ڳايل سُر سامونڊي، سندس يادگار محفل آهي. درگاهه ڀٽ شاهه تي ٿيندڙ شاهه جو راڳ، وڄت واري ساز کان سواءِ ٿيندو آهي. شاهه جا راڳي فقير، دنبوري جي ٿاريءَ مان تال جو ڪم وٺندا آهن، جيتوڻيڪ علڻ فقير ڳائڻ جو انداز ته درگاهه وارو رکيو، پر اُن ۾ وڄت وارن سازن جو پڻ واڌارو ڪري اُن ۾ جدت آندي، ۽ شاهه لطيف جي ڪلام کي ڪورس ۾ پڻ ڳايو.

علڻ فقير، ريڊيو تي وائي، ’آءٌ مارن لاءِ  ماندي، مارو مون لاءِ ماندا‘ ۽ ٽي. وي. تي ’نانگا ننڊ نه ڪن‘ سان ڳائڻ جي شروعات ڪئي. ان کان علاوه، شاهه لطيف، سچل، سرمست، قلندر جي سالياني ميلن ۽ ترڪي، انگلئنڊ، آمريڪا، بيلجيم ۽ اٽليءَ ۾ به شاهه لطيف  جي ڪلام کي پيش ڪري، علڻ فقير ڏيهه توڙي پرڏيهه ۾ شاهه جو پيغام پنهنجي آواز وسيلي پهچايو آهي. کيس شاهه لطيف جي ڪلام سان ايترو عشق هو، جو پاڻ درگاهه ڀٽ شاهه تي روزانو يا هفتيوار وڃي ڳائيندو هو. ٽي. وي.، ريڊيو ۽ آڊيو ڪئسيٽ ۾ ڳايل سندس ڪلام ڪجهه هن ريت آهن:

توڻي تڙيين تُون، يا الا! تو در توءِ نه ڇڏيان ...

ويجھي وندر جن وڻن ...

ويندي آءٌ هوتن وٽ، مون ويهُه وڻجارن سين ..

وِرسيا ويڄ ويچارا، دل ۾ درد پرين جو ...

جيءُ جياريو، جيءُ جياريو، ڪين منهنجڙو هاريو؟

اکيون ميگهه ملهار، صورت تنهنجيءَ سڀ جڳ موهيو

وس پنهنجي ۾ ناهيان ...

جادو لائي ويم جيءَ ۾ ...

ٻاروچا ٻاجهه گهڻي، آءٌ ٿي ڇُلان ڇپرين ...

معلوم حال حبيب! مون کي درد قديمي، وو! ...

ٻيلي ناهي ڀنڀور تنهن سسئيءَ جو ...

نانگا ننڊ نه ڪن ...

ڳالهه ڪي نه وڃي ...

وهلي ونءُ مَ وهامي، رهه رات رائيندس پرينءَ کي

سڌين سيڻ نه هون، نينهن نياپي نه ٿئي ...

مون ۾ تون موجود، آءٌ اڳاهين آهيان ...

آيل ڪريان ڪيئن؟ منهنجو نينهن اَپليو نه رهي

هي سڀ هلڻ هارا، ڪونه رهندو ڪو هت جيڏيون

مهراڻ ماٿريءَ جي هن فنڪار کي ڏيهه توڙي پرڏيهه ۾ شاهه لطيف جي ڪلام ڳائڻ جي ڪري، جيڪا شهرت ملي، اُها ٻئي ڪنهن به لوڪ فنڪار جي حصي ۾ اڃا تائين نه اچي سگهي آهي.

علڻ فقير، شاهه لطيف جو راڳي ۽ سنڌي ثقافت جو اهڃاڻ هو. هو هميشه لطيفي رنگ ۾ رڱيل نظر ايندو هو. مٿي تي اجرڪ جي پٽڪي کي خاص انداز ۾ ٻَڌندو هو. آخري عمر ۾ اڌ رنگ جي مرض ۾ مبتلا ٿيو. چوٿين جولاءِ، 2000ع تي لياقت نيشنل اسپتال ۾، 68 ورهين جي ڄمار ۾ دم ڌڻيءَ حوالي ڪيائين. سندس وصيت موجب کيس سنڌ يونيورسٽي ڪئمپس ڄام شوري تي سندس گهر جي اڱڻ ۾ دفن ڪيو ويو.

غزاله رفيق (1939ع -1977ع):

فن جي دنيا ۾، غزاله رفيق هڪ ڳائڻي، اداڪاره ۽ صداڪاره جي حيثيت ۾، تمام ٿوري عرصي ۾ گهڻو نالو ڪمايو. غزاله جو جنم، 1939ع ڌاري تعلقي قنبر، ضلعي لاڙڪاڻي ۾ ٿيو. پيءُ جو نالو غلام نعمان انصاري هئس. سندس وڏا اصل هندوستان جا هئا ۽ ميرن جي دؤر ۾ سندس ڏاڏو، صادق علي انصاري سنڌ ۾ لڏي آيو ۽ خيرپور ۾ اچي آباد ٿيو.

نعمان انصاريءَ جي وفات کان پوءِ، ڪٽنب ڪراچيءَ لڏي آيو. غزاله، مئٽرڪ ڪراچيءَ ۾ ڪئي. ڳائڻ جو شوق کيس اسڪول جي زماني کان ئي هو. 1957ع ۾ پنهنجيءَ ڀيڻ سان گڏجي ريڊيو پاڪستان، ڪراچيءَ تي آئي ۽ زيڊ. اي. بخاريءَ سندس آڊيشن ورتو ۽ ڳائڻ لاءِ آڇ ڪيائينس. اهڙيءَ طرح هن پنهنجي اصل نالي بلقيس موجب بي. اي انصاري جي نالي سان ڳايو ۽ ڪجهه وقت کان پوءِ اداڪاري ڪئي ۽ غزاله جي نالي سان ٽيليويزن تي ڊراما ڪيا. استاد محمد ابراهيم کانئس ٻين شاعرن جي ڪلام سان گڏ شاهه لطيف  جو ڪلام پڻ ڳارايو، پر افسوس جو غزاله جو ڳايل، شاهه لطيف جو ڪلام محفوظ نه ٿي سگهيو، پر سندس ڳايل صرف هڪ وائي رڪارڊ ۾ موجود آهي، جنهن جا ٻول هئا:

تون ڪا سار لهيج...

غزاله، راڳ جي سکيا استاد امراؤ بندو خان ۽ محمدابراهيم کان ورتي، ۽ ٿوري ئي وقت ۾ وڏو نالو ڪڍيائين، پر اڳتي هلي، اداڪاريءَ جي ڪري ڳائڻ تان ڌيان گهٽجي ويس. پاڻ ريڊيو، ٽي. وي.، اسٽيج ۽ فلم جي وڏي اداڪاره هئي. دل جو دورو پوڻ ڪري، 38 سالن جي عمر ۾، 14 جنوري، 1977ع تي دم ڌڻيءَ حوالي ڪيائين.

غفور گل (جنم: 1954ع):

غفور گل، سنڌ جو ناميارو راڳي آهي، 1954ع ڌاري ڪراچيءَ ۾ گل محمد اعواڻ جي گهر ۾ ڄائو. سندس ڇٺيءَ جو نالو عبدالغفور هو، اڳتي هلي پاڻ پنهنجي پيءُ جي پهرين اکر ’گل‘ جي نسبت سان پاڻ کي غفور گل سڏائڻ لڳو. سندس وڏڙا اصل پشاور جا رهاڪو هئا، جيڪي لڏي اچي ڪراچيءَ ۾ آباد ٿيا.

غفور گل، جي ننڍپڻ ۾ ئي سندس پيءُ ڪراچي مان لڏي وڃي حيدرآباد رهائش اختيار ڪئي. موسيقي کيس ورثي ۾ ملي، ڇو ته سندس ٻه وڏا ڀائر هڪ خير محمد اعواڻ  جيڪو بهترين بينجو نواز هو، جيڪو پنهنجي وقت جي مشهور موسيقار استاد بلاول  بيلجم جو شاگرد هو، ۽ ٻيو ڀاءُ غلام محمد اعواڻ هڪ صوفي راڳي هو، جيڪو سنڌ جي يگاني ويراڳي ڪلاڪار فقير عبدالغفور سان گڏجي ڳائيندو هو.

غفور گل، کي پرائمري تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ ميان علي بخش اسڪول گاڏي کاتي، حيدرآباد سنڌ ۾ داخل ڪرايو ويو، جتي اتفاق سان نصابي تعليم سان گڏ سنگيت جي سکيا پڻ ڏني ويندي هئي. ڇاڪاڻ ته ساڳئي اسڪول ۾ قمر ڪوهستانيءَ نالي هڪ استاد هو، جيڪو شاعر ۽ موسيقيءَ جي فن جو ڄاڻو هو. هن استاد پنهنجي تجربي جي نگاهه سان غفور گل جي وجود ۾ ننڍپڻ ۾ ئي سريلين صلاحيتن وارا گڻ پرکي ورتا، جنهن ڪري اهو استاد اسڪولي سطح تي منعقد ٿيندڙ هم نصابي سرگرمين، جهڙوڪ: ترانن، گيتن ۽ نغمن جي چٽاڀيٽيءَ ۾ حصو وٺڻ لاءِ کيس همٿائيندو رهندو هو. 1964ع ۾ غفور گل جڏهن پنجين درجي جو شاگرد هو، تڏهن کيس استاد قمر ڪوهستاني ريڊيو پاڪستان حيدرآباد وٺي ويو، جتي ٻارڙن جي پروگرام ۾ غفور گل پنهنجي استاد جي سرجيل نعت پيش ڪئي. ان کان پوءِ غفور گل ريڊيو پاڪستان حيدرآباد جي مختلف ٻاراڻن پروگرامن ۾ڳائيندو رهندو هو. پاڻ  ٻارهن درجن تائين تعليم حاصل ڪيائين ۽ پوءِ موسيقي جي پيشي کي اختيار ڪيائين. ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تان 1969ع کان باقاعده ڳائڻ جي شروعات ڪيائين ۽ سنڌ اندر عوامي ميڙاڪن ۽ اسٽيج پروگرامن ۾ اڪيلي سر ڳائڻ کان علاوه سنڌ جي امر آوازن، جيجي زرينه بلوچ، آمنه صادق علي ۽ فقير عبدالغفور سان گڏجي ڪلام پڻ ڳائيندو هو.

غفور گل، راڳ جي باقاعده سکيا استاد نياز حسين کان ورتي. 1970ع ڌاري پاڪستان ٽيليويزن ڪراچي سينٽر تان سندس ڳايل ڪلام ’چاهه اسان جو چانڊوڪيءَ جيئن چمڪيو آ چوڌار‘ پهريون ڀيرو نشر ٿيو. غفور گل جي شهرت ۽ عام ماڻهن تائين مقبوليت جو سبب مارشل لا جي دؤر ۾ شهيد ذوالفقار علي ڀٽي لاءِ ڳايل گيت آهن. سندس انهن ڳايل گيتن ڪري سرڪاري ادارن تان پروگرام ملڻ بند ٿي ويا.  1990ع کان پوءِ نشرياتي ادارن وري سندس آڌر ڀاءُ ڪيو.

غفور گل، پنهنجي سريلي آواز جو جادو سنڌي فلمن ۾ پڻ ڏيکاريو، پاڻ جڳ مشهور سنڌي فلمن ’مومل راڻو‘،
’آئي مند بهار‘، ’حاضر سائين‘ ۽ ٻين فلمن لاءِ گيت ڳايائين. فلمن لاءِ ڳايل گانن ۾ راڳ جي راڻي عابده پروين ۽ ٻين سان همنوانيءَ ۾ دوگانا پڻ ريڪارڊ ڪرايائين.

غفور گل ٻين شاعرن جي ڪلام سان گڏوگڏ شاهه لطيف  جو ڪلام پڻ ڳايو، جيڪو هن ريت آهي:

جيئري يار سار ناهي جي...

منهنجو مالڪ تون ئي تون...

ٿيندو تن طبيب...

غلام رسول نوابشاهي:

غلام رسول نوابشاهي، سنڌ جو هڪ مشهور راڳي ٿي گذريو آهي. هن کي ننڍي وهيءَ کان راڳ ۽ سنگيت سان اُنسيت هوندي هئي. هو پنهنجي ڳوٺ جي اوسي پاسي راڳ جي محفلن ۾ وڃي شوق سان راڳ ٻڌندو هو، ۽ ائين ئي محفلن ۾ ٿورو گهڻو ڳائڻ لڳو. راڳ جي باقاعدي سکيا اُستاد عاشق علي خان کان ورتائين.

غلام رسول نوابشاهي، رئيس ڪريم بخش نظاماڻي پاران ٺاهيل سنڌي فلم ’ايڪتا‘ ۾ پلي بيڪ  ڳائڻي طور ڪم ڪيو، ۽ پوءِ خورشيد بيگم جي معرفت هندستان جي فلمي دنيا ۾ پير پاتائين. پهريون ڀيرو خورشيد بيگم سان گڏ گانو ’ڪوئل ڪوڪي ڊالي ڊالي‘ ڳايائين. جنهن کي تمام گهڻو پسند ڪيو ويو. تنهن کان پوءِ اُتي محمد رفيع  ۽ طلعت محمود جهڙن وڏن ۽ مقبول فنڪارن جي اڳيان ڪيترائي گيت ۽ غزل ڳائي مڃتا ماڻيائين. سنڌ ۾ سندس ڳايل ڪلام ’تون ياد ڪرين يا نه ڪرين، آئون ياد ڪريان ٿو‘ ڏاڍو مشهور ٿيو، جنهن کيس موسيقيءَ جي دنيا ۾ هڪ نئين سڃاڻپ ڏني.

غلام رسول نوابشاهي، ٻين انيڪ شاعرن سان گڏوگڏ، شاهه لطيف  جي هيٺئين وائي پڻ نهايت سُريلي انداز ۾ ڳائي آهي:

اڱڻ آيم پيهي...

غلام شبير ’درزي‘ (جنم: 1950ع):

غلام شبير ميرالي، 1950ع ۾، رتي ديري جي هڪ ڳوٺ، بڊي، ضلعي سکر، هاڻوڪي ضلعي لاڙڪاڻي ۾ ڄائو. پسگردائيءَ واري ماحول ڪري تعليم حاصل نه ڪري سگهيو. پاڻ درزڪو هنر سکيو ۽ خانداني ڪرت ڪڙمت به ڪيائين. راڳ ڏي لاڙو، ننڍپڻ کان هئس. پاڻ قصيدو ۽ عارفاڻو ڪلام وڏي شوق سان ٻڌندو هو ۽ پنهنجي چوياريءَ ۾ وري انهن ڪلامن کي ڳائي پيش ڪندو هو. ڪجهه وقت خيرپور ۾ رهيو ۽ پوءِ 1980ع ۾، جيڪب آباد لڏي آيو. راڳ جي شوق کيس استاد ارباب جي اڪيڊميءَ ۾ آندو ۽ ان کان ئي راڳ جي سکيا ورتائين.

غلام شبير، لوڪ موسيقيءَ وارو انداز اختيار ڪري ڳائڻ جي شروعات ڪئي. پاڻ چپڙي ۽ يڪتاري تي شهداءِ ڪربلا ۽ حضرت علي^{ڪرم الله وجھہ} جي شان ۾ قصيدا ڳائي، مقبوليت ماڻيائين. ان کان سواءِ پاڻ شاهه لطيف جو ڪلام به ڳائيندو هو. سندس ڳائڻ جو انداز سڌو سنئون سادو هو. انهيءَ سادگيءَ سان سنڌ جي مختلف درگاهن ۽ ميلن تي شاهه لطيف جو ڪلام ڳايائين. شاهه لطيف جي ڪلام ۾ سُر ڪوهياري، سُر سسئي، سُر مارئي، سُر مومل راڻي جون سندس ڳايل وايون ذڪر جوڳيون آهن:

راڻل تو بن رات، مون کي ويٺي ورهيه لنگهي ويا

آءٌ ڪو ڄاڻان پنڌ ڪيچ ڏي

ور ميان خان بلوچ

غلام شبير جو لاڙو هميشه عارفاڻي ڪلام ڏانهن رهيو آهي، ان ڪري پاڻ اڄ تائين ساڳي رنگ ۾ ڳائي ٿو.

غلام شبير شاهاڻي (جنم: 1960ع):

سنڌ جي ڪلاسيڪل ۽ جديد شاعريءَ کي ڳائيندڙ، غلام شبير شاهاڻي، 1960ع ڌاري ڳوٺ ٿرڙي جادي شهيد تعلقي خيرپور ناٿن شاهه، ضلعي دادوءَ ۾ ڄائو هو. سندس پيءُ جو نالو، صاحب خان شاهاڻي هو. سندس خاندان ۾ ڪوبه ڳائڻ وڄائڻ سان شوق نه رکندو هو. کيس ننڍپڻ کان ئي راڳ جو شوق هو. راڳ جي سکيا مجيد خان سارنگي نواز حيدرآباد واري کان ورتائين.

غلام شبير شاهاڻي، سنڌ ۾ ٿيندڙ ميلن ملاکڙن، صوفي فقيرن جي درگاهن، عوامي محفلن ۾ پڻ شاهه لطيف جو ڪلام ڳايو ۽ ان کان علاوه، ريڊيو تي به شاهه لطيف جو ڪلام پنهنجي مٺڙي آواز سان پرسوز انداز ۾ ڳايو اٿس، جو ڪجهه هن ريت آهي:

آسرو آهي الا! مون کي هوت حبيب جو

ادا ڙي ڏوٿي! آئون پڇان تو ٿي

ڇوري ڇڏ مَ ڇپرين ٻاروچل! ٻانهي

منهنجو من ميان! واڳيو ويڙهيچن سين

سائين سَڱُ ڪندو مَ ڇڄي سين جوڳين

ڇا کي ٿا ڪرها قطاريو وو! مون نماڻيءَ تان ڪي نه

ڪا ڳالهه هئي سا جي لوڪ سُئي

غلام شبير شاهاڻي، شاهه لطيف جي سورمي، سسئيءَ کي گهڻو ڳايو آهي. سندس ڳايل ڪلام اڄ به ماڻهن کي ياد آهي ۽ سُرن جو سفر اڃا هلندڙ آهي.

غلام قادر چانڊيو (1936ع - 2007ع):

غلام قادر چانڊيو 1936ع ڌاري، ضلعي دادو جي شهر ميهڙ  ۾ جنم ورتو. سندس پيءُ جو نالو قادر بخش چانڊيو هو. سندس وڏڙن مان ڪو به راڳي نه هو پر راڳ جا شوقين هئا، سندن اوطاق ۾ راڳ جون محفلون مچنديون هيون.

پرائمريءَ جا چار درجا پڙهي راڳ ڏانهن لاڙو ٿيس. پهريان پنهنجي اوطاق ۾ ڳائڻ لڳو. 1957ع ۾ استاد حضور بخش ميراثيءَ کان راڳ جي سکيا ورتائين ۽ ننڍين وڏين محفلن ۾ ڳائڻ جي شروعات ڪيائين. ريڊيو پاڪستان حيدرآباد جي انائونسر ذوالفقار هيسباڻيءَ جي معرفت پهريون ڀيرو ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تان پنهنجي فن جو مظاهرو ڪيائين، جڏهن ته 1988ع ڌاري پي ٽي وي تي پروگرام ’اوطاق‘ وسيلي متعارف ٿيو. ريڊيو پاڪستان خيرپور ۾ پڻ ڪيترائي ڪلام رڪارڊ ڪرايائين.

غلام قادر چانڊيو، راڳ جي دنيا ۾ ڪيترائي شاگرد پڻ پيدا ڪيا. جن ۾ علي مراد جتوئي مقبوليت ماڻي. پيشي جي لحاظ کان غلام قادر چانڊيو اسڪول ۾ بينڊ ماسٽر هو. 2007ع  ۾ هن ڀلوڙ راڳي دم ڌڻيءَ حوالي ڪيو.

غلام قادر چانڊيو شاهه لطيف  جي هيءَ  وائي  نهايت ئي سهڻي نموني ڳائيندو هو:

رڻ ۾ ڇڏي ويا منهنجا اباڻا...

غلام کٽي:

يڪتاري جي تند تي شاهه لطيف جو ڪلام ڳائيندڙ راڳي، غلام کٽي، حيدرآباد ۾ ’ڪورين جي پڙ‘ جو ويٺل هو ۽ استاد يوسف کٽيءَ جو پيارو شاگرد هو. آواز مٺو ۽ گداز ڀريو هئس. سندس جذبي ۽ جوش سان ڳائڻ وارو انداز، محفل کي مچائي ڇڏيندو هو. ڪلام جي اُچارن جي ادائگيءَ ۾ لفظن تي زور ڏيڻ جو گُڻ منجهس تمام گهڻو هو. يڪتارو اهڙو ته چٽو وڄائيندو هو، جو دل ۾ ’تونهين تون‘ جي تنوار لائي ڇڏيندو هو. ڪڏهن ڪڏهن پنهنجي استاد جي پويان به ڳائيندو هو ۽ ڪڏهن محبوب شاهه سان جوڙ ۾ ڳائيندو هو. پاڻ حيدرآباد جي اوتارن ۽ درگاهن تي سنڌ جي صوفين جو ڪلام پڻ عقيدت واري جذبي سان ڳائيندو هو ۽ شاهه لطيف جي ڪلام کي رسالي جي سُرن ۾ سمايل راڳن کان سواءِ ٻين راڳن ۾ پڻ ڪمپوز ڪري ڳايائين. راڳ ڀاڳيشريءَ ۾ سندس ڳايل شاهه لطيف جي هيءَ وائي ڏاڍي مشهور ٿي:

’ننڊ نه ڪر نماڻي وي...‘

غلام کٽي، سنڌي واين ۽ ڪافين کي لوڪ رنگ ۾ ڳايو، سندس اِهو انداز عوام ۾ ڏاڍو مقبول ٿيو.

فقير الهڏنو خاصخيلي (جنم: 1952ع):

شاهه لطيف جي وائيءَ کي لوڪ رنگ ۾ رچائيندڙ راڳي، فقير الهڏنو خاصخيلي ولد محمد علي خاصخيلي، 1952ع ڌاري ڳوٺ ڌڻي بخش خاصخيلي، لڳ پاڪ سنگهار، تعلقي ٽنڊي الهيار ۾ ڄائو. پاڻ پرائمري تعليم کان سواءِ وڌيڪ پڙهي نه سگهيو. فقير الهڏني کي ننڍپڻ کان ئي عارفاڻي راڳ جي لنءُ لڳل هئي ۽ طبيعت ۾ صوفياڻي ڪلام ڏانهن لاڙو وڌيڪ هئس. 1965ع ۾، فقير طالب حسين جسڪاڻيءَ جي شاگرديءَ ۾ اچي راڳ سکيو ۽ پاڻ به استاد وانگر گيڙو رنگ ۾ رنگجي ويو، ۽ چپڙيءَ يڪتاري تي سنڌ جي مختلف درگاهن، ميلن ملاکڙن تي فقراڻي رنگ ۾ سنڌ جي صوفين جو ڪلام ڳائيندو هو. سندس رسيلي آواز مان سنڌ جي عوامي موسيقيءَ واري انگ جو هڳاءُ محسوس ٿيندو آهي. کيس راڳ ۽ راڳڻين جي پڻ سٺي ڄاڻ هئي، ان ڪري کيس 1995ع ۾، فضل فقير جي سنگ سان برطانيه جي دوري تي موڪليو ويو. پاڻ ريڊيو ۽ ٽي. وي. تي به پنهنجي فن جو مظاهرو ڪري چڪو آهي. فقير الهڏني، ٻين صوفين جي ڪلام سان گڏ شاهه لطيف جي ڪلام کي به ڳايو آهي. ريڊيو تي، سُر حسينيءَ مان ڳايل هڪ وائي عوام ۾ ڏاڍي مقبول ٿي، جنهن جا ٻول هئا:

منهنجي حجت ناهي واٽ، ڪانهي واٽ
                        جيجان تن جتن سين.

فقير الهڏني، پنهنجي مخصوص انداز سان شاهه لطيف  جو جيترو به ڪلام ڳايو، سو ٻڌندڙن کي اڄ به ياد آهي ۽ هن وقت سندس پٽ، ديدار علي ۽ ذوالفقار علي به سندس ئي رنگ ۾ ڳائين ٿا.

فقير امير بخش ڪلوئي (1918ع -1986ع) :

سنڌ جو سدا ملوڪ شاهه لطيف جو راڳي، فقير اميربخش، 1918ع ۾، جمڙائو واهه جي دلو موريءَ جي ڀر ۾، ڳوٺ اللهيار خان ڪلوئيءَ ۾ ڄائو. پاڻ مشهور صوفي راڳي ٿي گذريو آهي.

فقير امير بخش جو تعلق هڪ زميندار گهراڻي سان هو. ذات جو ڪلوئي هو. محبت جي ميخ لڳڻ ڪري زمينداري ڇڏي، صوفي راڳين جي سُنگ ۾ گڏيو. ڪنٺا، ڪولابا ۽ الفي پائي، هٿ ۾ يڪتارو ۽ چپڙي کڻي، پيرين اگهاڙي درگاهن تي وڃي حاضري ڀري ڳائيندو هو. پاڻ پريل فقير جو مريد ٿيو.

فقير امير بخش، يڪتاري تي شاهه لطيف جو ڪلام اهڙي ته سوز سان ڳائيندو هو، جو آواز اندر ۾ پيهي ويندو هو. اِهو ئي سبب هو جو صوفياڻي رنگ جي ڪلام کي پسند ڪندڙ، کيس هر محفل ۾ گهرائيندا هئا. امير بخش، پنهنجي سنڌي انگ ۾ ڳائيندو هو ۽ ڳائڻ لاءِ گهڙو، ڍولڪ ۽ يڪتارو کڻندو هو. پاڻ سنڌ جي مختلف درگاهن کان علاوه، ريڊيو حيدرآباد تي به شاهه لطيف  جو ڪلام ڳايائين. سندس مقبول ٿيندڙ ڪلامن ۾:

مون کي ڏونگر ڏورڻ آيو ...

منهنجي راڻل کي رحم پوي ...

فقير امير بخش، گيڙو رنگ وارو پهراڻ پائي، سدائين صوفياڻي سفر ۾ هوندو هو. پاڻ دم جي بيماريءَ ۾، 1986ع ۾ وفات ڪري ويو. سندس ڳايل ڪلام اڄ به ماڻهن کي ياد آهن.

فقير عبدالغفور (1910ع -1986ع):

آلاپن ۽ صدائن سان ماڻهن کي موهي مست ڪندڙ، فقيراڻي ساٿ جو سرواڻ، فقير عبدالغفور ولد محمد صالح لکڻ، 1910ع ڌاري حيدرآباد ۾ ڄائو. فقير، ننڍپڻ کان ئي حيدرآباد جي درگاهن، اوتارن ۽ مڪانن جا ڀيرا ڪري راتين جون راتيون راڳ ٻڌندو هو ۽ هانءَ جي سوجهري تي ويو ان رنگ کي سمجهندو. سنگيت جي سُرن کيس پنجن درجن کان مٿي پڙهڻ نه ڏنو. هر وقت پيو پنهنجي منهن جهونگاريندو هو، ۽ انهيءَ جهونگارڻ کيس ٻارهن سالن جي عمر ۾ ٽنڊي محمد خان جي هڪ ڳائڻي، حاجيخان وٽ آندو، جنهن کيس راڳ جي بنيادي ڄاڻ ڏني ۽ سنگيت جي سُرن کان واقف ڪيو. پاڻ پهرين ماچس ڪن تي رکي ڳائيندو هو، پر جڏهن 1955ع ۾ ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تان ڳائڻ جي شروعات ڪيائين ته ماچس ڇڏي، هٿ ۾ يڪتارو ۽ چپڙي کنيائين. هي اُهو دؤر هو، جڏهن هر پاسي ڪلاسيڪل گائڪيءَ جي هاڪ هئي ۽ مختلف پيشه ور گهراڻن جو راڳ ۽ راڳداريءَ تي راڄ هو. اِن وچ ۾، فقير عبدالغفور، پنهنجي لاءِ پاڻ راڳ جي راهه جي چونڊ ڪئي. هن گهراڻن جي ڪلاسيڪي موسيقيءَ جي منجهيل ورن وڪڙن ۽ هنرمنديءَ بدران، سنڌ جي نج سنڌي رنگ کي اختيار ڪيو، ان ڪري سندس آواز ۾ سنڌي سنگيت جا آلاپ پڪا ۽ پختا ملن ٿا يا کڻي ايئن چئجي ته سندس آواز صدين جو پڙاڏو آهي.

فقير عبدالغفور، سنڌ جي عوامي نغمن ۾ به مڃتا ماڻي ۽ شيخ اياز جو نظم ’سهندو ڪير ميار او يار‘ ڳائي مشهور ماڻي. ان کان علاوه، ڪلاسيڪل شاعرن جو صوفياڻو ڪلام پڻ ڳايو، جنهن ۾ شاهه لطيف  جو ڪلام ذڪر جوڳو آهي. فقير عبدالغفور، جنهن انداز سان شاهه لطيف جو ڪلام ڳايو آهي، اُهو ٻين ڳائڻن کان منفرد آهي. اُن جو بنيادي ڪارڻ اِهو آهي، ته فقير جو ننڍپڻ کان درگاهن، اوتارن ۽ مڪانن سان واسطو رهيو، جتي نج سنڌ جي عوامي انداز ۾، شاهه لطيف جو ڪلام ڳايو ويندو هو. اهڙيءَ طرح فقير به صدين جي پراڻي روايت کي زنده ڪيو ۽ اُن انداز ۾ ڪٿي به واڌارو نه ڪيو ۽ هن رواج جي پاسداري ڪئي، جنهن ڪري پاڻ عوام ۾ ڏاڍو مقبول ٿيو.

فقير عبدالغفور پاڻ اڪيلو ڳائيندو هو، پر 1970ع ۾ شاهه لطيف جي عرس جي موقعي تي، ممتاز مرزا کانئس استاد نياز حسين (موسيقار) جي مدد سان، سُنگ جي صورت ۾ شاهه لطيف  جو ڪلام ڳارايو. سنگ ۾ ٻيا راڳي، حسين بخش خادم، چاڪر چانڊيو ۽ فقير يار محمد هئا ۽ پاڻ سنگ جو اڳواڻ هو. جڏهن اِهو سنگ شاهه لطيف جي وائي ’مون کي ڏونگر ڏورڻ آيو ڪيچي ڪيچ وڃن‘ ڳائيندي، نچندي وجد جي ڪيفيت ۾ اسٽيج تي پهتا، ته ڄڻ جادو ٿي ويو. سُريلين صدائن سڀني ٻڌندڙن کي سوگهو ڪري وڌو، سڄي محفل ئي سراپجي وئي. اِهو تجربو نهايت ڪامياب رهيو.

فقير عبدالغفور، شاهه لطيف جي وائي، ويهي ڳائي يا بيهي، سندس هر رخ دل ۾ پيهي وڃڻ وارو هو. شهيد ذوالفقار علي ڀٽو ته سندس مداحن مان هو. شهيد مرحوم ڪلاڪن جا ڪلاڪ ويهي کانئس راڻو ٻڌندو هو، ڇو جو فقير کي راڻي ڳائڻ تي ملڪو هو. ’آءُ راڻا رهه رات، تنهنجي چانگي کي چندن چاريان‘ وائي، وڏي جوش ۾ ڳائيندو هو.

فقير، سنڌ ۾ ٿيندڙ ميلن ملاکڙن ۽ ثقافتي پروگرامن کان سواءِ، درگاهن تي پڻ شاهه لطيف جو ڪلام ڳائيندو هو. سندس ڳايل مشهور ڪلام ڪجهه هن ريت آهن:

عمر مون نه وڻن تنهنجون ماڙيون...

مون کي ڏونگر ڏورڻ آيو...

مدت ٿي ميهار يار، ساهڙ سائر سير ۾...

تنهنجي تند تنوار ...

فقير عبدالغفور، شاهه لطيف جو ڪيترو ئي ڪلام ڳايو، پر سندس سڃاڻپ واري وائي، ’عمر مون نه وڻن‘ ان زماني ۾ ننڍي وڏي جي وات تي هئي. فقير صاحب جي انداز کي ڏيهه توڙي پرڏيهه ۾ پڻ ڏاڍو پسند ڪيو ويو. هن جرمني، جپان، آمريڪا ۽ گڏيل عرب اماراتن ۾ پنهنجي فن جو مظاهرو ڪيو ۽ سنڌ جو هي پهريون چپڙي ۽ يڪتاري جو فنڪار هو، جنهن کي پاڪستان سرڪار پاران ’تمغه امتياز‘ به مليو.

سنڌي سنگيت جي هن امر آواز، حيدرآباد جي سول اسپتال ۾ زندگيءَ سان جنگ ڪندي، 12 جولاءِ 1986ع تي دم ڌڻيءَ حوالي ڪيو. کيس ثقافت کاتي جي سيڪريٽري حميدآخوند سندس وصيت موجب غلام شاهه ڪلهوڙي واري مقبري جي ويجهو دفن ڪرايو.

اُن زماني ۾، رڪارڊنگ جي سهولت نه هئڻ ڪري سندس جوانيءَ وارو آواز رڪارڊ نه ٿي سگهيو، پر پوئين دؤر ۾ ڳايل سندس ڪلام جيترو به محفوظ آهي، اُهو سنڌي سنگيت جو اثاثو آهي، جنهن جي بنياد تي اِها راءِ قائم ڪري سگهجي ٿي، ته سنڌ جو نج انداز ۽ انگ ڪهڙو آهي.

فوزيه سومرو (جنم: 1966ع):

فوزيه سومرو، سنڌ جي مشهور ڳائڻي آهي، جنهن جو اصل نالو’ حڪيمان ‘ هو، سندس جنم 1966ع ڌاري ٿر جي ڳوٺ ويرا واھه ۾، نٿو خان جي گهر ۾ ٿيو، سندس ننڍپڻ ٽنڊي محمد خان ۾ گذريو، جتي  والد نٿو خان، ٽنڊي محمد خان شوگر مل ۾ ملازمت ڪندو ھو، جيڪو پاڻ به سُريلي آواز جو مالڪ ھو ۽ اڪثر مسجد ۾ مولود پڙھندو ھو.

فوزيه سومرو کي ننڍپڻ کان ئي موسيقيءَ سان گهڻو چاھه ھو، جنھن سبب، اڪثر شادين ۾ ساھيڙين سان گڏجي لوڪ گيت ۽ ڳيچ  ڳائيندي ھئي. هن ميٽرڪ تائين تعليم حاصل ڪئي. 

فوزيه سومرو شروع ۾، ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تي لوڪ گيت ’ پائلي ‘ رڪارڊ ڪرايو، جنھن کان پوءِ راڳ جي باقاعده سکيا استاد غلام حسين ڪليريءَ کان ورتائين. فوزيه سومرو ريڊيو پاڪستان حيدرآباد  تان باقاعده ڳائڻ جي شروعات 1987ع ڌاري ماسٽر محمد ابراھيم جي ڳايل گيت ’ جُدائيءَ جي غم ۾ گذارين متان، وڃين ديس پنھنجي وسارين متان ‘ ڳائي ڪئي، جنهن کان پوءِ پاڪستان ٽيليويزن تي ڳايائين، کيس ٽي. ويءَ تي ڳائڻ جو وڌيڪ موقعو ڪونه مليو. پر ريڊيو تي لڳاتار ڳائيندي رهي. ان کان علاوه نجي پروگرامن، شادين مرادين ۾ پڻ ڳائيندي هئي. ھن سنڌيءَ کان علاوه اردو، سرائيڪي، بلوچي توڙي مارواڙي ٻولين ۾ پڻ ڪافي ڪلام ڳايا.

فوزيه سومرو، پاڪستان جي مختلف شهرن ۾ ڳائڻ سان گڏوگڏ سعودي عرب، دبئي، انڊيا ۽ قطر ۾ پڻ پنھنجي فن جو مظاهرو ڪيو. سندس فني خدمتن جي مڃتا طور کيس ’شاھ لطيف ايوارڊ‘، ’سيد مصري شاھ ايوارڊ‘۽ ريڊيو پاڪستان حيدرآباد پاران ’ريجنل ايڪسيلينسي ايوارڊ‘ مليا.

1993ع ڌاري فوزيه سومرو جي شادي، ٽنڊي محمد خان جي زميندار، حاجي مصري سٺيو سان ٿي. فوزيه سومرو زندگيءَ جا پندرنھن سال ڳائيندي  رھي ۽ سندس سئو کان مٿي ڪئسٽون جاري ٿيون. پاڻ 36 سالن جي ڄمار ۾ 2002ع ۾  وفات ڪيائين.

 فوزيه سومرو، شاھ لطيف جو ھيٺيون ڪلام ڳايو آھي.

جيڪر ھُيس ڌاري...

اَلي منهنجا ماروئڙا...

بوند برھه جي بھار...

 منھنجو ملڪ ملير ڪوٽن...

فهيم علڻ فقير (جنم: 1981ع):

فهيم علڻ، سنڌ جو هڪ منفرد صوفي راڳي آهي. 24 اپريل 1981ع ۾ سنڌ يونيورسٽي ڪيمپس ڄام شوري ۾ ڏيهان ڏيهه شهرت ماڻيندڙ راڳي علڻ فقير جي گهر ۾ ڄائو. راڳ کيس پيءُ کان ورثي ۾ مليو، پاڻ ننڍپڻ کان ئي پنهنجي پيءُ سان گڏ پروگرامن ۾ ۽ درگاهه ڀٽ شاهه تي مختلف موقعن تي ويندو رهندو هو، ۽ ساڻس گڏجي راڳ ڳائيندو هو. کيس تعليم سان ڪو خاص لڳاءُ ڪونه هو، ٻارهين درجي تائين ماڊل اسڪول سنڌ يونيورسٽي ڪيمپس، ڄام شورو مان تعليم حاصل ڪيائين. فهيم  علڻ راڳ جي سکيا پنهنجي پيءُ علڻ فقير کان ورتي سندس چوڻ آهي ته:’ راڳ جي سکيا صرف بابا سائين کان ورتي، پر هن وقت اڃا وڌيڪ سکيا وٺڻ چاهيان ٿو ڇو ته راڳ جو ميدان وسيع آهي.‘

فهيم علڻ، 2000ع ۾ پيءُ جي وفات کان پوءِ، پنهنجي پيءُ جي ڳائڻ جي خاص انداز کي انهيءَ ساڳئي ئي انداز ۾ اڳتي وڌائڻ لاءِ ڳائڻ جي شروعات ڪئي ۽ پيءُ جي پوشاڪ جيڪا سنڌي ثقافت جو اهڃاڻ هئي، جنهن ۾ خاص انداز ۾ اجرڪ جو پٽڪو ٻڌندو هو، انهيءَ انداز ۾ فهيم  علڻ  اڄ  به نه صرف سنڌ پر سڄي  پاڪستان جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ ڳائي شهرت ماڻي آهي، 2017ع لنڊن ۾ ٿيل صوفي ڪانفرنس ۾ ايوارڊ حاصل ڪيائين، انهيءَ کان سواءِ نجي چينلن ۽ پروگرامن ۾ پنهنجي آواز جا سُر وکيري ڪيترائي اعزاز ماڻي چڪو آهي. فهيم علڻ جي ڳائڻ جو مرڪز سندس پيءُ جيان شاهه لطيف  جو ڪلام رهيو آهي. سندس ڳايل ڪلامن ۾ هيٺيان ڪلام شامل آهن:

مون ۾ تون موجود...

آءٌ مارن لاءِ ماندي...

ناهي آديسين آرام...

منڌ پيئندي مون....

ڦوٽو زرداري  (1956ع  - 1996ع):

ڦوٽو زرداري ولد شير محمد زرداري، 1956ع ڌاري ڳوٺ عالم خان زرداري لڳ سرهاڙي تعلقي شهدادپور ضلعي سانگهڙ ۾ ڄائو هو. پاڻ ريڊيو، ٽي. وي ۽ اسٽيج جو مقبول ڳائڻو ٿي گذريو آهي. سندس تعلق غريب گهراڻي سان هو. پڙهائيءَ سان سندس دل نه لڳي ۽ پنجن درجن کان مٿي پڙهي نه سگهيو، پر راڳ ڏانهن سندس لاڙو وڌيڪ هو. مصري فقير جي انداز کان ڏاڍو متاثر هو، اِهو ئي سبب هو، جو ڦوٽي جي گائڪيءَ تي آخر تائين مصري فقير جو اثر رهيو. ڦوٽي، راڳ جي سکيا، عبد علي فقير کان ورتي ۽ پوءِ مصري فقير جو به شاگرد ٿيو.

ڦوٽو زرداري، سريلي ۽ سوز واري آواز جو مالڪ هو ۽ ٻڌندڙن کي اهڙو ته مدهوش ڪري ڇڏيندو هو، جو اُهي بيخوديءَ جي عالم ۾ نچڻ لڳندا هئا. ڦوٽي زرداريءَ، روايتي ڪلامن کان علاوه، سنڌ جي سدا حيات شاعرن جو عارفاڻو ڪلام پڻ ڳايو. پاڻ درگاهن تي وڃي نه رڳو بزرگن جون حاضريون ڀريندو هو، پر انهن جو ڪلام به ڳائيندو هو. پاڻ هلڪي ڦلڪي نيم ڪلاسيڪي موسيقيءَ جي رنگ ڀرڻ جو به ماهر هو، پر سندس ڳائڻ جو گهڻو مرڪز، ديسي راڳ رهيا ۽ پاڻ ديسي راڳ ۽ راڳڻين ۾ شاهه لطيف جو ڪلام به پنهنجي فني مهارت سان ڳائيندو هو. شاهه لطيف جي ڪلام ۾ آيل، راڳ آسا، ڪاموڏ، ڪوهياري ۽ راڻو ته پرجوش انداز سان آلاپيندو هو. ان کان علاوه، پهاڙي، ڀيروي ۽ تلنگ ۾ پڻ پاڻ ملهائيندو هو. پاڻ سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾، شاهه لطيف جو ڪلام ڳايائين، جيڪو اڄ به ماڻهن ۾ مقبول آهي. سندس ڳايل ڪلام ڪجهه هن ريت آهي:

يار سڄڻ جي فراق...

آءٌ ڪوهه ڄاڻان پنڌ ڪيچ جا...

ڦوٽي زرداريءَ پاڻ، پنهنجي سُريلي آواز سان پنهنجي تاريخ جوڙي. سندس آواز ۾ رڪارڊ ڪيل سوين آڊيو ڪيسٽون اڄ به ساڳئي چاهه سان ٻڌيون وڃن ٿيون. کيس اڄ به اوتروئي داد ملي ٿو. سنڌ جي هن سريلي فنڪار، 16 مارچ، 1996ع تي دم ڌڻيءَ حوالي ڪيو.

ڪوثر ماروي (جنم: 1978ع):

ڪوثر ماروي تاريخ 17 مارچ 1978ع تي هالا شهر ۾ ڄائي، سندس پيءُ جو نالو غلام رسول آهي، جڏهن ته مشهور ڳائڻي صنم ماروي سندس ڀيڻ آهي.

ڪوثر ماروي ميٽرڪ، گورنمنٽ هاءِ اسڪول هالا مان ڪئي. سنگيت جي ابتدائي سکيا پنهنجي پيءُ کان حاصل ڪري، ٻارهن سالن جي ڄمار ۾ ڳائڻ شروع ڪيائين. پهريون ڀيرو عوام جي اڳيان شهباز قلندر جي ميلي ۾ ڳايائين. تنهن کان پوءِ راڳ جي وڌيڪ سکيا لاءِ استاد فيروز گل، ڪلوخان، مير خان جماليءَ جي شاگرديءَ هيٺ رهي.

ڪوثر ماروي ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تان پنهنجي فن جو مظاهرو ڪري چڪي آهي، جتي ٻين شاعرن جي ڪلام سان گڏوگڏ شاهه لطيف  جي هيءَ وائي  پڻ ڳائي اٿس:

ڪارون وس ڪيام...

ماسٽر محمد ابراهيم (1922ع -1977ع):

عارفاڻي ڪلام ۾ هڪ نرالي حيثيت رکندڙ راڳي، ماسٽر محمد ابراهيم، 1922ع ۾ ڪڇ ۾ ڄائو. ننڍپڻ ۾ ئي راڳ سان دلچسپي هئس، جتي به راڳ جي محفل ٿيندي هئي، ته محفل جي پڄاڻيءَ تائين، راڳ ڌيان سان ويهي ٻڌندو هو، پر پڙهائيءَ سان ايترو لڳاءُ نه هئس. سندس والد جو هڪ دوست، بمبئيءَ (مُمبئي) ۾ ڪپڙي جي مِلن جو مالڪ هو، ان ڪري سندس والد، انجنيئرنگ جي ڪم سکڻ لاءِ کيس دوست جي حوالي ڪري ڇڏيو. ان مالڪ جي هڪ ڇوڪريءَ کي به ڳائڻ جو شوق هو، جنهن جو نالو سُشيلا هو. هوءَ ستار وڄائيندي هئي. ابراهيم ڏينهن جو مِل ۾ ڪم ڪندو هو ۽ رات جو پنهنجي مُنهن پيو ڳائيندو هو. جڏهن سُشيلا جي استاد سندس آواز ٻُڌو ته کيس آواز وڻيو ۽ سکيا ڏيڻ لاءِ پڻ راضي ٿيو. اهڙيءَ طرح محمد ابراهيم راڳ جي سکيا استاد نارائڻ کان ورتي.

محمد ابراهيم، هڪ سٺو انجنيئر هو ۽ هڪ جهاز تي انجنيئر جي عهدي تي مقرر هو. جنهن به وقت انجڻ جي مرمت ڪندو هو، تنهن وقت به پيو جهونگاريندو هو. سندس جهاز جو چيف انجنيئر هڪ جرمن هو، جنهن هڪ ڏينهن پنهنجي ڪيبن ۾ گهرائي کيس صلاح ڏني ته تنهنجي روح ۾ راڳ سمايل آهي، ان ڪري تون جهاز ڇڏي، ريڊيو جو رُخ ڪر ۽ پنهنجيءَ صلاحيت کي مڃراءِ. ورهاڱي کان پوءِ، 1948ع ۾ محمد ابراهيم ريڊيو پاڪستان ڪراچيءَ تي آيو پر اچار صحيح نه هئڻ ڪري کيس آڊيشن ۾ ناپاس ڪيو ويو، پر ذوالفقار علي بخاريءَ، سندس آواز جي سوز ۽ ميٺاج کان متاثر ٿي، کيس پروگرام ڏنو. محمدابراهيم ڳائڻ سان گڏوگڏ ڌُن ڪمپوز ڪرڻ ۽ موسيقيءَ موجب به ترتيب ڏيڻ شروع ڪئي. هڪ موسيقار جي حيثيت سان هُن، موسيقي ۽ گائڪيءَ جي انداز ۾ پڻ جدت آندي. سندس ڪمپوز ٿيل ڌنون اڄ به هر طبقي جي ٻڌندڙن ۽ ڳائيندڙن ۾ مقبول آهن.

محمد ابراهيم جو شاهه جي راڳ سان ننڍپڻ کان ئي لڳاءُ هو ۽ وري جڏهن شاهه جي رسالي تي نظر پيس ته شاهه لطيف جي ڪلام کي ڪمپوز ڪرڻ جو جنون جاڳي پيس، سدائين ان سوچ ۾ هوندو هو ته ڪيئن شاهه جو ڪلام شهر شهر، ڳوٺ ڳوٺ، گهر گهر ۽ ماڻهو ماڻهوءَ تائين پهچائجي. ماسٽر محمد ابراهيم ان زماني ۾ موسيقيءَ جي ميدان ۾ پير پاتو، جنهن زماني ۾ شاهه لطيف  جو ڳايل ڪلام ٿورو هو ۽ اُهو ئي ساڳيو ڪلام هر راڳي ڳائيندو هو. ڀٽ شاهه جي درگاهه کان سواءِ ٻيا به ڪي اهڙا ماڳ به هئا، جتي درگاهه جي نموني وارو شاهه لطيف جو راڳ ٿيندو هو، باقي سنڌ ۾ شاهه لطيف جو جيڪو راڳ رائج هو، اُهو وري ڪافيءَ واري انداز ۾ هو، ۽ اُن انداز جي ادائگيءَ ۾ به فرق هو.

گهراڻي جي گوين، راڳين ۽ شاگردن، ان ۾ ڪلاسيڪل انگ جو رنگ ڀريو. فقرا، هي سُنگ ۽ لوڪ فنڪار وري شاهه لطيف  جي ڪلام کي ڍولڪ، گهڙي، چپڙيءَ ۽ يڪتاري تي سڌو سنئون ڳائيندا رهيا، پر شاهه لطيف جي ڪلام کي نئين سِر ڪمپوز ڪري ڳائڻ وارو رجحان گهٽ هو. اهڙي ماٺار واري ماحول ۾، محمد ابراهيم پنهنجن صلاحيتن جا جوهر ڏيکاريا، ۽ ڳائڻ واري سٽاءَ ۾ جدت آندي. رسالي ۾، وائيءَ جي ڀيٽ ۾ شاهه لطيف  جا بيت گهڻي تعداد ۾ ملن ٿا، ان ڪري گوين، راڳين ۽ فقيرن کي جيڪي به بيت ياد هوندا هئا، سي وائيءَ کان اڳ ۾ ڳائي پورا ڪندا هئا، پر محمد ابراهيم، وائيءَ جي گائڪيءَ واري اهڙي سٽاءَ ۾ پڻ تبديلي آندي. محمد ابراهيم انهن گُني ڳائڻن مان ٿي گذريو آهي، جيڪي نه رڳو وائيءَ يا ڪافيءَ جي ٿل جي موضوع سان لاڳاپيل بيت چونڊ ڪندا آهن، پر مصرع جي موضوع سان ٺهڪندڙ بيت پڻ ڏيندا آهن. ان ريت ڪلام ۾ رس رچاءُ پيدا ٿئي ٿو. ساڳئي وقت محمد ابراهيم داستان گوئيءَ وارو گڻ به ڪلام ۾ شامل ڪندو هو.

محمد ابراهيم، شاهه لطيف  جي ڪلام کي ڍولڪ، گهڙي، سارنگي، هارمونيم، ڪلارنٽ، وائلن، بئنجو ۽ بانسريءَ جھڙن نون ۽ پراڻن سازن تي اهڙي انداز سان ڳايو، جو اُن مان سنڌي موسيقيءَ جو انگ، چٽو ٻُڌڻ ۾ محسوس ٿيندو هو، ان ڪري عوام ۾ بيحد مقبول ٿيو.

موسيقيءَ جي فن تي اڪثر ماهرن جي اِها به راءِ آهي ته، موسيقار پنهنجي تخليق ۾ ان موسيقيءَ جي جهلڪ ضرور ڏيکاريندو آهي، جيڪا کيس ان ماحول مان ملندي آهي، جنهن ۾ سندس ابتدائي پالنا ٿيندي آهي. محمد ابراهيم جي پالنا به اهڙي ماحول ۾ ٿي، جتي گجراتي، ڪڇي ۽ مارواڙي ٻوليون ڳالهايون وينديون هيون. موسيقيءَ جا ڄاڻو، جيڪڏهن سندس گائڪيءَ جو باريڪ بينيءَ سان جائزو وٺندا، ته محمد ابراهيم جي گائڪيءَ ۾ مارواڙي، ڪڇي ۽ گجراتي گائڪيءَ جي هلڪي جهلڪ نظر ايندي، ذڪر ڪيل ٻولين جي ڄاڻ هئڻ باوجود محمد ابراهيم شاهه لطيف جي ڪلام کي ڳائڻ وقت، اچارن ۽ ادائگيءَ جي معاملي ۾ هميشه محتاط هوندو هو، ۽ اِهو ئي سبب آهي، جو شاهه لطيف جي ڪلام کي هن، اهڙي انداز ۾ ڳايو، جيڪو موسيقيءَ سان دلچسپي رکندڙ سڀني ماڻهن کي پسند آيو.

موسيقيءَ جي لحاظ کان هر ڳائڻي جي آواز جي مڌرتا الڳ الڳ هوندي آهي. سُرن جي لاهه چاڙهه موجب، محمد ابراهيم جي نِڙيءَ جي خصوصيت ’وچولي سريلي آواز‘ واري آهي. ايئن کڻي چئجي ته ڳائڻ وقت سندس ادائگيءَ ۾ نماڻائيءَ واري ڪيفيت ظاهر ٿيندي آهي. گائڪيءَ جي اِها خصوصيت عارفاڻي ڪلام کي ڳائڻ وقت ٻڌندڙ تي هڪ خاص تاثر ۽ ڪيفيت طاري ڪري ٿي. شاهه لطيف جي ڪلام ۾، محبوب جي حسن ۽ جمال جي ذڪر سان گڏ، نهٺائي، سوز ۽ گداز آهي، ۽ محمد ابراهيم، شاهه لطيف جي ڪلام جي مفهوم موجب پنهنجي گائڪيءَ ۾، ساڳيو رنگ پيدا ڪيو، جيڪو ڪلام کي ڳائڻ سان ٻڌندڙ تي واضح ٿي وڃي ٿو.

محمد ابراهيم، شاهه لطيف جي راڳ ۽ ڪلام کان ڏاڍو متاثر هو، ان ڪري جتي به ڳائڻ ويندو هو، پوءِ محفل کڻي ڪهڙي به هجي، پر شاهه جو ڪلام ضرور ڳائيندو هو. سندس ڳائڻ ۾ اِها به خوبي هئي، ته شاهه لطيف جو ڪلام ڳائڻ وقت، بيت يا وائيءَ جي مصرع واري سٽ تي زور ڏيئي ڳائيندو هو يا وري اُن سٽ کي ڪيترائي ڀيرا ورجائيندو هو ته، جيئن ٻڌندڙ، اُن سٽ جي مفهوم کي سمجهن، ته شاهه لطيف، ڪلام وسيلي ڪهڙو پيغام ڏيڻ ٿي گهريو. محمد ابراهيم، ايمانداري ۽ سچائيءَ سان، ڏينهن رات هڪ ڪري، ريڊيو پاڪستان ڪراچي ۽ حيدرآباد تان شاهه لطيف  جو ڪلام ڪمپوز ڪري، نه رڳو پاڻ ڳايو، پر ڪيترن ئي راڳين کان، شاهه لطيف جو ڪلام ڳارائي، انهن کي ريڊيو تي متعارف ڪرايو. ان حوالي سان سندس ڪيل خدمتون واکاڻ جوڳيون آهن.

ماسٽر محمد ابراهيم جو ريڊيو تي ڳايل شاهه لطيف  جو ڪلام هن ريت آهي:

عمر آءٌ ويندڙو پڇان

ايندو سڄڻ سائين الا منهنجو

تنهنجي تند تنوار

راول رهي نه رات

منهنجي ٻاروچل کي ٻاجهه پئي

هوش ڪري ڏس هنجڙا يار

مون ۾ عيب اپار

منهنجا ڪيچي قول ڪري ويا

والي واري آڻ الا ٻاروچا

ننڊ نه ڪر تون نماڻي

مون ۾ تون موجود

ياد ٿا پون ماروئڙا

وٺڙيو هوت وڃن

سائين ننڌا بار

آيل ڪريان ڪيئن

ايئن مون کي زور

اکيون ميگهه ملهار

جوڳي ڏاڍي ذات

 سندس وفات، 3 مئي،1977ع تي ٿي. کيس ميوا شاهه قبرستان ڪراچيءَ ۾ دفنايو ويو.

مائي الله وَسائي (1928ع -2003ع):

لوڪ موسيقيءَ ۾ وڏي ڄمار رکندڙ، سنڌ جي نامياري ڳائڻي، مائي الله وسائي، 1928ع ۾ خميسي خان ملاح جي گهر ۾ جنم ورتو. سندس جنم ڀومي، ’محمد شاهه ڍاڍرو‘، تعلقو سجاول هئي. پاڻ ڪجهه وقت ميرپور بٺوري ۽ ميهڙ ۾ به رهي.

الله وسائي، مائي جيوڻيءَ جي ڳائڻ کان متاثر ٿي ڳائڻ جي شروعات ڪئي. راڳ جي ابتدائي سکيا، استاد بيبي خان کان ورتائين، پر استاد جي گذاري وڃڻ کان پوءِ، مائي الله وسائي، استاد بيبي خان جي لائق فرزند، نياز حسين ۽ فدا حسين کان راڳ جي سکيا ورتي. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سندس آواز کان متاثر ٿيو ۽ مائي الله وسائيءَ کي ريڊيو تي متعارف ڪرايائين ۽ سندس آواز ۾، ’ڪندس آءُ ڪڄاڙو، ڀينر هن ڀنڀور ۾‘ ڪلام رڪارڊ ڪرايو ويو.

الله وسائيءَ، ريڊيو تي نه رڳو لوڪ گيت ڳايا، پر شاهه لطيف  جي ڪلام کي به ڳايائين. سندس مقبوليت کي ڏسي، گراموفون ڪمپنيءَ پڻ سندس ڪلام رڪارڊ ڪيا، جن ۾ شاهه لطيف  جو ڳايل سندس ڪلام به ملي ٿو. الله وسائي نه رڳو استاد منظور علي خان ۽ استاد محمد جمن آڏو، محفلن ۾ پنهنجي فن جو مظاهرو ڪيو، پر مائي جيوڻي ۽ بيگم فقيرياڻيءَ سان به گڏجي ڳايائين. پاڻ سنڌ ۾ ٿيندڙ ميلن کان علاوه، صوفي بزرگن جي درگاهن تي پڻ پنهنجا سُر وکيريندي هئي. مائي الله وسائي ڪيترن ئي صوفي شاعرن جو عارفاڻو ڪلام ڳايو آهي.

مائي الله وسائي جڏهن به ڀٽ شاهه تي ويندي هئي، ته روضي اڳيان، نم جي وڻ هيٺيان ويهي، پنهنجي عقيدت جو اظهار ڪرڻ لاءِ، شاهه لطيف جو ڪلام ڳائيندي هئي. ان کان علاوه، پاڻ ڪٿي به محفل ۾ جڏهن شاهه لطيف جو ڪلام ڳائيندي هئي، ته شاعريءَ جي مزاج مطابق، ڪلام جي ادائگي ڪندي هئي، ۽ لوڪ انداز ۾ پيش ڪندي هئي. سندس اهو ئي لوڪ انداز عوام ۾ پسند ڪيو ويو.

مائي الله وسائي، شاهه لطيف جو ڪيترو ئي ڪلام ڳايو آهي، پر سُر ديسيءَ ۾ سندس ڳايل وائي: ’ڏاگهن ڏيرن ساڻ، ڪرهن ڪيچين ساڻ، متان ڪا ٻي لنءُ لائي‘ سندس سڃاڻپ بڻجي وئي. ان کان علاوه، وائي، ’اچ ٻاروچل اچ من ۾ ٻري ٿو مچ الا...‘ کي به ڏاڍو پسند ڪيو ويو.

مائي الله وسائيءَ، استادن کان مليل فن کي پاڻ تائين محدود نه ڪيو، پر ان فن کي پنهنجي شاگردياڻين ۾ ورهايو، جن ۾ مائي حميده ۽ تاج مستانيءَ جا نالا اهم آهن. پنهنجي وڏي حياتي فن کي ارپيندڙ هن فنڪاره، 29 اپريل، 2003ع تي دم ڌڻيءَ حوالي ڪيو. سندس آواز، اڄ به آڊيو ڪئسيٽ، ريڊيو ۽ گراموفون جي رڪارڊ جي صورت ۾ زنده آهي.

مائي بيگم فقيرياڻي (1915ع -1987ع):

لوڪ روايت ۽ ثقافت جي ترجماني ڪندڙ، مائي بيگم فقيرياڻي 1915ع ڌاري رضا ڳوٺ، تعلقي پني عاقل، ضلعي سکر ۾ ڄائي. سندس پيءُ جو نالو، هارون فقير ۽ ذات جي ميربحر هئي. پاڻ سنڌ جي نامياري لوڪ فنڪاره ۽ شاعره ٿي گذري آهي، ۽ ولايت علي شاهه، انباهه شريف واري جي مريدياڻي هئي. بيگم فقيرياڻي، راڳ جي سکيا، پنهنجي پيءُ کان ورتي. ننڍيءَ عمر ۾، سندس شادي ٿي. شاديءَ کان پوءِ جڏهن ڳائڻ شروع ڪيائين ته ڏيرن کيس طعنا ڏيئي، گهران ڪڍي ڇڏيو، پوءِ پنهنجي پيءُ وٽ اچي رهي ۽ ڳائڻ کي پنهنجو شوق ۽ روزگار جو وسيلو سمجهي ڳائڻ لڳي.

بيگم فقيرياڻيءَ کي شاهه لطيف سان ڏاڍي عقيدت هوندي هئي. پاڻ، درگاهه جا ڀيرا به ڪندي هئي ته ڳائڻ لاءِ حاضري به ڀريندي هئي. پاڻ خيال، ٺمري، گيت کان علاوه، شاهه لطيف  جو ڪلام به ڳائيندي هئي. کيس ڪوهياري، راڻو، سهڻي ۽ سورٺ تي وڏو مَلڪو هو.

بيگم فقيرياڻي، ٿوري وقت ۾ عوام ۾ نهايت ئي گھڻي مقبوليت ماڻي. شاهه لطيف جو گهڻو ڪلام ڳائڻ ڪري، ماڻهو کيس ’لطيف جي فقيرياڻيءَ‘ جي نالي سان سڏيندا هئا. پاڻ هميشه ڪارا ڪپڙا پائيندي هئي، اِن ڪري ماڻهن جو هن سان عقيدت وارو رشتو به جُڙي ويو.

بيگم فقيرياڻي، پنهنجو فني ورثو، پنهنجي پُٽ، درگاهي ميراڻيءَ ڏانهن منتقل ڪيو ۽ هن وقت سندس پوٽو اختر درگاهي، سٺو شاعر ۽ سريلو فنڪار آهي. هو موسيقيءَ جي انگن اکرن مان پڻ چڱي طرح واقف آهي. بيگم فقيرياڻيءَ، 13 اپريل، 1987ع تي وفات ڪئي. کيس ميمڻ پاڙي، روهڙي جي مُقام ۾ دفنايو ويو. سندس امر آواز اڄ به ٻڌندڙن جي دلين ۾ زنده آهي.

مائي ڀاڳي (1920ع -1986ع) :

سدا حيات سريلي آواز جي مالڪه، مائي ڀاڳي، شهر مٺي ۽ ڏيپلي جي ڀرسان هڪ ڳوٺ ۾ 1920ع ڌاري جنم ورتو. سندس اصل نالو ڀاڳ ڀري هو. پيءُ جو نالو، ونهيو فقير مڱڻهار ۽ ماءُ جو نالو، مائي ڪسي هو. سندس شادي، هوتي فقير سان ٿي. مائي ڀاڳيءَ کي ڳائڻ وڄائڻ ورثي ۾ مليو، ان ڪري پاڻ ننڍپڻ کان ئي ڳائڻ جي شروعات ڪيائين. ماءُ ڍولڪ وڄائيندي هيس، ته پيءُ وري يڪتاري تي ڳائيندو هو. پاڻ به ڍولڪ ۽ دلو سٺو وڄائيندي هئي.

مائي ڀاڳي، ٿر جي لوڪ گيتن کي نه رڳو ٿر جي وارياسي علائقي مان ڪڍي پوريءَ دنيا ۾ پهچايو، پر پنهنجي مٺڙي آواز جي سريلي سُرن سان، شاهه لطيف جي ڪلام کي ٿري انداز سان سينگاريو. مائي ڀاڳي، شاهه لطيف جي ڪلام کي ڪلاسيڪي انگ جي مونجهارن کان پري رکي، لوڪ موسيقيءَ جي ٿريلي رنگ ۾رچائي، اهڙي ته سادگيءَ سان ڳايو، جو ٻڌندڙ به سُرن ۾ سمائجي ويندا هئا. سندس آواز ۾ آزي ۽ انداز ۾ نياز ۽ نوڙت هوندي هئي. مائي ڀاڳيءَ کي شاهه لطيف جي ڪلام کي ڪلام جي مزاج مطابق ڳائڻ واري فن تي دسترس هئي، اِن ڏانءَ ڪري کيس وڏي مڃتا ملي.

مائي ڀاڳي، مريدياڻي ته سمن سرڪار جي هئي، پر شاهه لطيف  سان به نهايت ئي عقيدت رکندي هئي. پاڻ هر حالت ۾ هر سال ميلي تي حاضري ڀري ڳائيندي هئي.

غلام حسين شيخ، مائي ڀاڳيءَ کي، ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تان متعارف ڪرايو، جتي راڳ ۽ راڳڻين جي وڌيڪ سکيا، استاد محمد ابراهيم ۽ استاد محمد جمن کيس ڏني. مائي ڀاڳي، صوفين جي درگاهن، ميلن ملاکڙن ۽ عام محفلن کان علاوه، ريڊيو ۽ ٽي. وي. تي پڻ شاهه لطيف جو ڪلام ڳايو آهي.

مائي ڀاڳي، نج سنڌي راڳڻين کان سواءِ، گجراتي، مارواڙي ۽ ڪاٺياواڙيءَ جي ميلاپ سان جيڪي به ڌنون ڳايون، اهي نه رڳو عوام ۾ مقبول ٿيون، پر سنڌي موسيقيءَ ۾ هڪ اثاثي جي پڻ حيثيت رکن ٿيون. مائي ڀاڳيءَ جي آواز ۾، قدرت ايڏي وسعت ۽ لئي رکي هئي، جو کيس ’راڳ جي راڻيءَ‘ جو لقب ڏنو ويو. سندس ڳايل ڌنن مان پاڪستان توڙي هندستان جي ڪيترن موسيقارن لاڀ پرايو آهي.

سندس ڪلام جو پڙاڏو، سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ 57 سالن تائين رهيو. 07 جولاءِ، 1986ع تي، سندس ساهه جي تند ٽٽي ته هيءُ ڪوئل جهڙو امر آواز به هميشہ لاءِ ديس واسين کان وڇڙي ويو، پر پوءِ به پويان سندس پٽ ڪالو، ڌيءَ سوني ۽ پوٽو برڪت علي فقير، اڄ به ٿر جي موسيقيءَ کي پنهنجن سُرن سان سينگاري، مائي ڀاڳيءَ جي ياد کي تازو ڪري رهيا آهن.

’ڀٽ جا ڀٽائي، ڀٽ تي وسئي نور، منهنجون تو پُڄايون‘، شاهه لطيف کي سندس پيش عقيدت جو نذرانو آهي، جنهن جي مقبوليت جو اندازو ان مان لڳائي سگهجي ٿو، ته اهو لوڪ گيت سهراب فقير، پنهنجي سُنگ سان ۽ حديقه ڪيانيءَ پنهنجي مخصوص انگ رنگ ۾ ڳائي ڄڻ کيس خراج پيش ڪيو آهي.

مائي جيوڻي (جنم: 1901ع):

مائي جيوڻي، سنڌ جي برک نالي واري ڳائڻي ٿي گذري آهي. مائي جيوڻي 22 جنوري 1901ع تي هندستان جي راجپوت علائقي ڀيلواڙي جي ’ڦڪو‘ نالي شخص جي گهر ۾ جنم ورتو. سندس نالو جيوڻي ٻائي رکيو ويو. مائي جيوڻي لاڏائو قبيلي ’سانسي‘ مان هئي. هن قبيلي جون عورتون در در وڃي ڳائينديون ۽ پِننَديون هيون.

سندس والده ’مانڪي‘ به پنهنجي قبيلي جي ٻين عورتن سان گڏجي پننَدي هئي، جڏهن جيوڻي
 8 سالن جي ڄمار کي پهتي ته پنهنجي ساهيڙين سان گڏجي ڳائڻ ۽ خيرات پنڻ لڳي. ان دوران 1918ع ۾ سندس والد ’ڦڪو‘ گهر ڀاتين سميت ڀيلواڙيءَ مان لڏي اچي ملتان ۾ ويٺو. ملتان ۾ به جيوڻي ٻائي پنهنجي اباڻي ڪِرتَ سان لاڳاپيل رهي. ڪجهه وقت گذرڻ کان پوءِ ملتان ۾ جيوڻي ٻائيءَ جي ملاقات ان وقت جي مشهور ڳائڻي استاد اميد علي خان سان ٿي،  جنهن کيس راڳ جي باقاعده  سکيا ڏني ۽  ڪجهه وقت کان پوءِ جيوڻي ٻائي پنهنجي خاندان سميت اسلام قبول ڪيو. مسلمان ٿيڻ کان پوءِ کيس مائي جيوڻي ۽ سندس والد ’ڦڪوءَ‘ جو نالو فتح محمد رکيو ويو. استاد اميد علي خان کان راڳ سکڻ کان پوءِ مائي جيوڻي پنڻ ڇڏي ڏنو ۽ وڏن وڏن ميلن ۽ محفلن ۾ ڳائڻ لڳي ۽ کيس ملتان کان ڪراچيءَ تائين مشهوري ملي. ملتان کان پوءِ هوءَ حيدرآباد ۾ اچي آباد ٿي، جتي ان هڪ ٻئي مشهور ڳائڻي استاد خير محمد کان پڻ راڳ جي سکيا ورتي.

مائي جيوڻي 1932ع ۾ نواب ماڪا سان شادي ڪئي پر کيس ڪوبه اولاد نه ٿيو.

مائي جيوڻيءَ کي سڄي سنڌ ۾ تمام گهڻي مقبوليت حاصل هئي ۽ کيس گرامو فون جي هڪ ڪمپني ’هز ماسٽر وائيس‘ پاران ڏهه تولا سون سان ٺهيل مونو گرام ايوارڊ طور ڏنو ويو ۽ سندس مڃتا ۾ هڪ شاندار جشن پڻ منعقد ڪيو. مائي جيوڻي پنهنجي حياتيءَ جي آخري ڏينهن به روهڙيءَ ۾ شاديءَ جي هڪ محفل ۾ ڳايو هو، جتان موٽي حيدرآباد پهچي دم ڌڻيءَ حوالي ڪيائين.

مائي جيوڻي، ٻين شاعرن جي ڪلام سان گڏوگڏ، شاهه لطيف  جي هيٺين وائي پڻ ڳائي آهي:

لائي ته نماڻي سان نينهن، دوست ايئن نه منهن مٽجي....

مائي حوا ۽ سندس جوڙ:

مائي حوا ٽکڙ ۾ ڄائي. هوءَ، ٽکڙائي سيدن جي شادين مرادين ۾، دُهل تي پنهنجي جوڙ سان ڳائيندي هئي. سندس جوڙ ۾، مائي سينت، مائي خاتون، مائي بصران ۽ مائي مري شامل هونديون هيون. اُهي ڳيچن کان پوءِ، جتي محمد حافظ شاهه، سعيد ٽکڙائيءَ ۽ امداد حسينيءَ جو ڪلام ڳائيندي هئي، اُتي شاهه لطيف  جو هي ڪلام به ڳائيندي هئي: ’اديون مون ڪا، ڀينر مون ڪا، لڪي پاتي، ڙي اَلا، جانب ڪارڻ جهاتي‘ ان ڪلام جو گهاڙيٽو ڪافيءَ وارو آهي. اهو ڪلام پوءِ، ٽه ماهي ’مهراڻ‘ ۾ به ڇپيو. اهو ڪلام ڪنهن رسالي ۾ نه آهي، پر ٽکڙائي سيدن جي خانداني روايت موجب اهو ڪلام شاهه لطيف جو آهي.

محبوب شاهه:

يڪتاري جي تند تنواري، شاهه لطيف جو ڪلام ڳائيندڙ محبوب شاهه، اصل لاڙڪاڻي جي پاسي جو سيد هو، پر حيدرآباد جي اوتارن ۽ درگاهن تي ٿيندڙ ويراڳ وارين رهاڻين کيس ڇڪي حيدرآباد آندو. سندس رهائش گهڻو ڪري ڦليليءَ پار، مرزا قليچ بيگ هاءِ اسڪول جي ڀرپاسي ۾، ڦوٽي نالي ميربحر جي اوطاق تي هوندي هئي. ڦوٽو مير بحر وري، داتا جمن شاهه شهيد جو طالب هو، سو ٽنڊي ٺوڙهي واري ريلوي ڦاٽڪ کان اڳتي، جمن شاهه جي شهادت واري جاءِ تي ڏهاڙو ملهائيندو هو. محبوب شاهه ڪٿي به هوندو هو، ان ڏڻ تي اچي حاضري ڀريندو هو.

محبوب شاهه، عارفاڻو ڪلام وڏي جوش سان ڳائيندو هو ۽ هڪ اعليٰ ۽ شاندار راڳائي هو. يڪتاري وڄائڻ ۾ لاثاني ۽ سر تار جو به نهايت پڪو هو. پاڻ ٻين صوفي شاعرن سان گڏ، شاهه لطيف  جو ڪلام به وڏي وجد جي عالم واري ڪيفيت ۾ ڳائيندو هو. هونءَ ته محبوب شاهه، شاهه لطيف جو گهڻو ڪلام ڳايو، پر ٻه وايون سندس دؤر ۾ ڏاڍيون مشهور ٿيون، جيڪي اڄ جا راڳائي پڻ ڳائن ٿا:

گولي آءٌ غلام، ٻانهي ٻاروچي سندي (راڳ ڪوهياري)

مُئيءَ جي حال جي ٻاجهه پرين کي من ڪا پوي (راڳ لوڙائو)

محبوب شاهه، سنڌي راڳ جو اڳواڻ هو. سندس ڳايل وايون، اڄ به فقيرن ۾ ڳائجن ٿيون. سندس وفات ورهاڱي کان پوءِ، وڏيءَ عمر ۾ ٿي ۽ کيس ٽنڊي يوسف حيدرآباد سنڌ جي قبرستان ۾ دفن ڪيو ويو.

مٺو خان ڪلهوڙو (1902ع - 1970ع):

مٺو خان ڪلهوڙو 1902ع ڌاري، تعلقي ڏوڪريءَ جي پٺاڻ ڳوٺ ۾ ڄائو. سندس پيءُ جو نالو الهڏنو ڪلهوڙو آهي. مٺو خان ڪلهوڙي جو اصل نالو آچر هو، پر کيس پيار مان مٺو ڪري ڪوٺيندا هئا، تنهن ڪري مٺو خان جي نالي سان مشهور ٿيو. سندس تعليم جو سلسلو پرائمري سطح تائين جاري رهي نه سگهيو، ڇاڪاڻ ته کيس تعليم کان وڌيڪ راڳ سکڻ جو شوق هوندو هو.

پاڻ ننڍڙي وهيءَ ۾ پنهنجي ڳوٺ جي ڀرپاسي ۽ خاص طور تي سيد نورل شاهه باقراڻيءَ واري جي اوطاق تي ٿيندڙ راڳ رنگ جي محفلن ۾ شريڪ ٿي موسيقي ٻڌندو هو. اتان ئي کيس راڳ جي شروعاتي تعليم حاصل ٿي، تنهن کان پوءِ ان دَور جي مشهور ڀڳت قيمت راءِ کان راڳداريءَ جا اصول سکيائين. ان کان سواءِ رسول بخش ڪلهوڙي، استاد امير علي خان جي شاگرديءَ هيٺ به رهيو، جن وٽان کيس ڪلاسيڪل راڳ جي ڄاڻ حاصل ٿي.

مٺو خان ڪلهوڙو، سنگيت جو اهڙو شيدائي هو، جو راڳ سکڻ لاءِ شاهه لطيف  جي درگاهه تي رهي، فقيرن کان لطيفي راڳ جي تعليم حاصل ڪيائين. سندس گذرسفر جو وسيلو ڳائڻ وڄائڻ ئي هو، پر ڪجهه وقت لاءِ کيس گورنمنٽ ٽرينگ ڪاليج لاڙڪاڻي ۾ ميوزڪ ٽيچر طور پڻ رکيو ويو.

1970ع ۾ هن فاني دنيا مان لاڏاڻو ڪيائين.

مٺو ڪلهوڙي ٻين انيڪ شاعرن سان گڏ شاهه لطيف  جي هيءَ وائي  نهايت پرسوز نموني ڳائي آهي:

جادو لائي ويا جيءُ ۾...

محمد رفيع (1924ع - 1980ع):

هندوستاني ڪلاسيڪي موسيقيءَ، غزل، پس پرده گلوڪاري (Play Back Singer)، ٺمري ۽ قواليءَ جي دنيا جو هڪ وڏو نالو محمد رفيع، 24 ڊسمبر، 1924ع تي، گڏيل هندستان جي ڳوٺ, ڪوٽلا سلطان سنگهه، صوبي پنجاب (موجوده پاڪستان)  ۾، حاجي علي محمد جي گهر ۾ ڄائو. محمد رفيع ننڍيءَ عمر کان وٺي موسيقي ۽ راڳ طرف مائل هو. 1935ع ۾ سندس والد، حاجي علي محمد، پنهنجي ڪٽنب سميت لاهور لڏي ويو، جتي محمد رفيع ڪلاسيڪي موسيقيءَ جي سکيا استاد عبدالوحيد خان، پنڊت جيون لال متو ۽ فيروز نظاميءَ کان ورتي. هن پهريون ڀيرو، تيرهن سالن جي عمر ۾، لاهور ۾ عوام آڏو فن جو مظاهرو ڪيو. 1941ع ۾، محمد رفيع پهريون ڀيرو، پس پرده ڳائڻي طور، پنجابي فلم ’گل بلوچ‘ لاءِ، گانو ’سونیئے نی ہیریئے نی‘ زينت بيگم سان گڏ ڳايو، جنهن جو ميوزڪ ڊائريڪٽر شيام سندر هو. اها فلم، 1944ع ۾ ٺهي. جنهن کان پوءِ رفيع کي آل انڊيا ريڊيو لاهور طرفان، مستقل ڳائڻ جي آڇ ٿي، پر پاڻ جلد ئي ساڳئي سال ممبئي لڏي ويو ۽ اُتي هندستاني فلمن لاءِ پس پرده گلوڪار طور ڳائڻ جي شروعات ڪيائين. سندس پهرين فلم ’گاؤں کی گوری‘ (1945ع) جي گاني، ’اجی دل ہو قابو میں تو دلدار کی ایسی تیسی‘ مان مقبوليت جي منزلن جي شروعات ڪئي. محمد رفيع پهريون ڀيرو 1945ع ۾، فلم ’لیلیٰمجنوں‘ جي گاني ’تیرا جلوہ جس نے دیکھا‘ ۾ فلمي پردي تي پڻ ظاهر ٿيو.

1946ع ۾. محمد رفيع، فلم ’شاہ جہان‘ ۾ ڪندن لال سهگل سان گڏجي ڳايو، جنهن کان پوءِ، 1947ع ۾، فلم ’جگنو‘ ۾ نورجهان سان گڏجي ڳايائين. ورهاڱي کان پوءِ، پاڻ ممبئي ۾ ئي رهڻ جو فيصلو ڪيائين. 1949ع ۾، محمد رفيع ان دؤر جي بهترين ميوزڪ ڊائريڪٽرن سان گڏجي اڪيلي سر گيت (Solo Songs) ڳايا، جن ۾ نوشاد علي (چاندنی رات، دل لگی ۽ دلاري)، شيام سندر (بازار) ۽ حسنا لعل ڀڳت رام (مينا بازار) شامل آهن. ان کان پوءِ به پنهنجي فني زندگيءَ ۾، محمد رفيع انڊيا جي مشهور ميوزڪ ڊائريڪٽرن سان گڏجي ڪم ڪيو ۽ پنهنجي حياتيءَ ۾ ست هزار  کان وڌيڪ گانا ڳايائين.

پنهنجي فني زندگيءَ ۾ ايڪيهن فلم فيئر ايوارڊن ۾ نامزد ڪيو ويو، جن مان ڇهه ايوارڊ ماڻيائين. انهيءَ سان گڏوگڏ 1977ع ۾ قومي فلم ايوارڊ جو اعزاز پڻ حاصل ڪيائين. بنگالي فلم جرنلٽس ايوارڊ پڻ ٽي ڀيرا (1957ع، 1965ع ۽ 1966ع) پنهنجي نالي ڪيائين. کيس 1967ع ۾، انڊيا جي حڪومت طرفان ’پدم شري‘ ايوارڊ سان نوازيو ويو.

2001ع ۾ محمد رفيع کي ’هيرو هنڊا‘ ۽  ’اسٽارڊسٽ‘ ميگزين پاران، ’هزار سال جو بهترين ڳائڻو‘ (Best Singer of the Millennium) جي اعزاز سان به نوازيو ويو.

محمد رفيع پنهنجي فني زندگيءَ دوران، هندستان ۾ رائج مختلف ٻولين سنڌي، پنجابي، ڪونڪاني، اساميس، ڀوج پوري، اوڊيا، بنگالي، مراٺي، ڪنڙ، گجراتي، تيلگو، مگاهي، ميٿلي ۽ اردوءَ ۾ گيت ڳايا ۽ ان کان سواءِ دنيا جي ٻين ملڪن ۾ رائج ٻولين، انگريزي، فارسي، عربي، سنهالي، ڪريولي ۽ ڊچ ۾ پڻ گانا ڳايا اٿس.

ننڍي کنڊ جي هن وڏي پس پرده ڳائڻي محمد رفيع شاهه لطيف  جو ڪلام به ڳايو آهي، جنهن جا ٻول آهن: ’دردن جي ماري ويچاري، پنهل لئه رڙندي وتي‘... محمد رفيع جي سنڌي ڪلامن جي اها مڪمل آڊيو ڪئسيٽ ڀريل آهي، جنهن ۾ شاهه لطيف  جو مٿيون ڪلام به شامل آهي، جيڪو هن صحيح اُچارن سان ڳايو آهي. ڪلام کان پهرين روايت پٽاندر ڏوهيڙو به ڏنو اٿس. ان رٿا کي پروفيسر رام پنجواڻي جي نگرانيءَ ۾ مڪمل ڪيو ويو.

محمد رفيع، پنجونجاهه سالن جي ڄمار ۾، 31 جولاءِ، 1980ع تي دل جي دوري پوڻ سبب ممبئيءَ ۾ وفات ڪئي. ممبئيءَ ۾ جوهو جي قبرستان ۾ دفنايو ويو.

محمد قاسم اوٺو (1940ع - 2008ع):

محمد قسم اوٺو، ڳوٺ ونگي اوٺو، ضلعي ٽنڊي الهيار۾ 1940ع ۾ ڄائو. محمد قاسم اوٺو ميٽرڪ جي آخري سال جي امتحان جي هڪڙي پيپر ۾ ناپاس ٿيڻ سبب اڳتي پڙهي نه سگهيو. اسڪول ۾ پڙهائيءَ دوران ئي کيس ڳائڻ جو شوق پيدا ٿيو ۽ اسڪول پروگرامن ۾ بهرو وٺي ڳائيندو هو. پنهنجي ڳوٺائي ڍولڪ نواز، محمد قاسم شيخ جي شوق ڏيارڻ تي پهريون ڀيرو ڍولڪ جي وڄت تي ڳائڻ جو تجربو ڪيائين. ان کان پوءِ هن پنهنجي ڳوٺ جي ڀرپاسي رهندڙ مڱڻهارن کان راڳ جي شروعاتي سکيا ورتي، پر کيس راڳ جي باقاعده سکيا ان دَور جي مشهور راڳي استاد شادي خان فقير ڏني.

محمد قاسم اوٺو شروع ۾ محفلن ۽ ميلن ملاکڙن ۾ ڳائيندو هو، گڏوگڏ کيس ريڊيو تان ڳائڻ جو تمام گهڻو شوق هوندو هو، جنهن لاءِ هن 76-1975ع ڌاري ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تي ڪيترائي ڀيرا آڊيشن ڏنا پر کيس ڪاميابي نصيب نه ٿي. ڪجهه وقت کان پوءِ هن ساڳي ريڊيو اسٽيشن تي حاجي احمد ملاح  ۽ مرتضيٰ ڏاڏاهيءَ جا ڪلام ريڪارڊ ڪرايا، جيڪي منظور ڪيا ويا ۽ ائين سندس آواز سڄي سنڌ ۾ گونجڻ لڳو.

مرتضيٰ ڏاڏاهيءَ جو ڪلام ’ڪاوڙ ملال طعنا تڪرار ايندي ويندي‘ سبب کيس تمام گهڻي مقبوليت حاصل ٿي. ساڳي دَور ۾ سائين عنايت شاهه رضويءَ جي معرفت ٽي وي ۾ پڻ پنهنجي فن جو مظاهرو ڪيائين. محمد قاسم اوٺي
 17 جنوري 2008ع تي وفات ڪئي.

محمد قاسم اوٺي سڄي سنڌ ۾ سُر وکيريا، لوڪ داستان ۽ ڪافين ڳائڻ ۾ کيس تمام گهڻي مهارت حاصل هئي. هن ٻين شاعرن سان گڏوگڏ، شاهه لطيف  جون هيٺيون وايون پڻ ڳايون آهن:

اديون منهنجو ٻاروچو...

ڪهڙو ڏيان مان ڏوهه ڏيرن کي...

مصري ڏيپلائي (1941ع - 2012ع):

مصري ڏيپلائي 1941ع ڌاري ڏيپلي تعلقي ٿرپارڪر ۾ فقير الله ڏنو جي گهر جنم ورتو. موسيقيءَ سان اُنسيت کيس ورثي ۾ ملي، ڇاڪاڻ ته سندس وڏڙا به ڳائڻ وڄائڻ سان واسطو رکندا هئا.

مصري ڏيپلائي، ان دَور جي مشهور راڳي استاد مٺو ڪچي ۽ سندس ڀاءُ عثمان ڪڇيءَ جي شاگرديءَ هيٺ رهي راڳ جي سکيا ورتي. شروعات ۾ ٻين فنڪارن سان شادين جي محفلن ۽ ميلن ملاکڙن ۾ ڳائيندو هو. 1971ع ۾ باقاعدي اڪيلي سر ڳائڻ جي شروعات ڪيائين.

1980ع  ۾ پروڊيوسر غلام حسين شيخ جي معرفت ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تان پنهنجي فن جو مظاهرو ڪيائين. ان کان اڳ پي ٽي وي  (PTV) ڪراچيءَ سينٽر تان ڳائي چڪو هو.

مائي ڀاڳي ۽ موهن ڀڳت کان پوءِ ٿر ۾ سڀنيءَ کان وڌيڪ مقبوليت مصري ڏيپلائيءَ کي ملي، جيڪو سنڌيءَ کان سواءِ ڍاٽڪي ۽ مارواڙي ٻوليءَ ۾ پڻ ڳائيندو هو.

مصري ڏيپلائي 30 سيپٽمبر 2012ع ۾ هن فاني جهان مان لاڏاڻو ڪري ويو.

مصري ڏيپلائي ٻين انيڪ شاعرن سان گڏ، شاهه لطيف  جون هيٺيون وايون ڳايون آهن:

ڳاراڻي منجهه ڳران...

جتن لاءِ جيڏيون...

ڏکن جا گهارين ڏينهڙا...

جيڪي ميهار ميهار ڪن...

وقت هلڻ جا ڪهڙا ٿاڻا...

ڏيئي ويو دل کي...

پسي ڳاڙها گل...

ساريان ويٺي سنگهار...

ماروئڙن جي ملڪ مٿي...

مصري فقير (1929ع -1984ع) :

ساز ۽ آواز واري ماحول ۾ اک کوليندڙ راڳي مصري فقير، 1929ع ۾ ڳوٺ لقاءَ پور، لڳ ڪُنب ليمان تعلقي سڪرنڊ، ضلعي نوابشاهه ۾ ڄائو هو. پاڻ چار درجا پرائمري اسڪول ڪُنب ليمان ۾ پڙهيو، پر راڳ سان عشق ۽ جنون واري ڪيفيت هئڻ ڪري وڌيڪ پڙهي نه سگهيو.

1959ع ڌاري پنهنجو اباڻو ڳوٺ ڇڏي، ’سرهاڙي‘ تعلقي شهدادپور ضلعي سانگهڙ ۾ لڏي اچي ويٺو. سُر ۽ سنگيت سان واسطو کيس ننڍپڻ کان پيو. سندس پيءُ، الهڏنو مڱڻهار به راڳي هو. پاڻ اسڪول ۾ ترانو، نغما ۽ نعتون شوق سان پڙهندو هو. استادن کيس راڳ سکڻ جي صلاح ڏني، اهڙيءَ ريت هو قاضي احمد، ضلعي نوابشاهه ۾ پياري فقير ميراثيءَ وٽ ويو، جتي چئن سالن جي عرصي ۾ ڪلاسيڪي، نيم ڪلاسيڪي موسيقيءَ جي سکيا ورتائين. هو، هارمونيم کان سواءِ، يڪتارو ۽ ڍولڪ به وڄائيندو هو، کيس سنڌي نج راڳ ۽ راڳڻين تي به عبور حاصل هو.

مصري فقير، هڪ سريلو راڳي ٿي گذريو آهي. سندس آواز ۾ حد درجي جو ميٺاج هو. سندس گائڪيءَ جو لاڙو عوامي ۽ عارفاڻو هو. هو مخدوم طالب الموليٰ جي صحبت ۾ رهي، صوفياڻي رنگ ۾ رنگجي ويو. سندس ڳائڻ جي خوبي اِها هئي، جو جهڙي به موضوع جو ڪلام ڳائيندو هو، ته بيتن جي چونڊ به ان ڪلام جي موضوع مطابق ڪندو هو. کيس گهڻن ئي صوفي شاعرن جو ڪلام ياد هو. ڳائڻ  مهل ته بيتن جي برسات وسائي ڇڏيندو هو. ٻين شاعرن سان گڏ، شاهه لطيف جو ڪلام به نهايت عقيدت سان ڳائيندو هو. سندس ريڊيو تي ڳايل شاهه لطيف جو ڪلام، سندس ئي دؤر ۾، عوام ۾ مقبوليت ماڻي. اهو ڪلام هن ريت آهن:

جيڪي ميهار ميهار ڪن ...

نيئي نيئي ڏيج، اي ادا پانڌي ...

مصري فقير، راڻو ته اهڙي انداز سان ڳائيندو هو، جو ٻڌندڙن تي ڪيفيت طاري ٿي ويندي هئي ۽ ان وقت راڳ جي سحر ۾ گم ٿي ويندا هئا. مصري فقير، 1952ع کان ريڊيو پاڪستان ۽ 1973ع کان پاڪستان ٽيليويزن سان وابسته رهيو. پاڻ 25 سال سنڌي موسيقيءَ تي ڇانيل رهيو. سندس وڏي خوبي اِها هئي، جو هو پاڻ ڌُنون به ڪمپوز ڪندو هو ۽ شاعري به ڪندو هو.

مصري فقير کي، 04 سيپٽمبر تي، اڌ رنگ جو مرض ٿي پيو، کيس نوابشاهه اسپتال ۾ داخل ڪرايو ويو، پر ڊاڪٽر سندس زندگي بچائي نه سگهيا، ۽ 08 سيپٽمبر 1984ع تي گذاري ويو. کيس سرهاڙيءَ لڳ، جوڻن جي ڳوٺ واري قبرستان ۾ دفنايو ويو.

مظهر حسين قريشي (جنم: 1966ع):

مظهر حسين، سنڌ جو ناليوارو راڳي آهي. 13 اپريل 1966ع تي حيدرآباد سنڌ ۾، سنڌ جي مشهور موسيقار، استاد نياز حسين جي گهر ۾ ڄائو. سندس گهراڻو وڏڙن کان وٺي راڳ جي دنيا ۾ اهم حيثيت رکي ٿو. سندس ڏاڏو خان صاحب بيبو خان ۽ پڙڏاڏو استاد گامڻ خان پنهنجي وقت جا ناليوارا ڳائڻا رهيا آهن. ڪلاسيڪي راڳ ۾ هن خاندان جون وڏيون خدمتون آهن، هن وقت به مظهر حسين، سندس ڀائر، سوٽ ۽ سوٽائي سوٽ، سنڌ اندر ڪلاسيڪل راڳ جي دنيا ۾ وڏي انگ  ۾ آهن، ۽ ڪلاسيڪل راڳ جي حوالي سان وڏي اهميت رکن ٿا.

مظهر حسين کي به راڳ وڏڙن کان ورثي ۾ مليو، ننڍپڻ کان راڳ سان لڳاءُ هئس، هن راڳ جي سکيا، شروعات ۾ پنهنجي والد استاد نياز حسين کان ورتي، بعد ۾ چاچي استاد فدا حسين خان کان، پوءِ پنهنجي مامي استاد وزير علي خان کان، ۽ ان کان پوءِ استاد رشيد علي خان (ٽنڊي آدم)  کان ورتي. شاهه لطيف  جي ڪلام کي ڳائڻ ۽ سمجهڻ لاءِ سندس والد استاد نياز حسين ٻين ڀائرن ذوالفقار علي ۽ ميان نذر حسين سان گڏ 1985ع ۾ سيد نور محمد شاهه جي شاگردي اختيار ڪيائين، جتي ٽنهي ڀائرن شاهه جي راڳ جي سکيا ورتي. مظهر حسين ننڍپڻ کان راڳ جي سکيا سان گڏوگڏ تعليم پڻ جاري رکي، ميٽرڪ 1982ع ۾ نور محمد هاءِ اسڪول، انٽر مسلم ڪاليج حيدرآباد، بي. ايس. سي، گورنمينٽ ڊگري ڪاليج حيدرآباد سنڌ مان ۽ ايم. اي. (بين الاقوامي لاڳاپا) سنڌ يونيورسٽي، ڄام شوري مان 1993ع ۾ پاس ڪيائين. گڏوگڏ پنهنجي فن سان سلهاڙيل تعليم لاءِ آمريڪا جي مونٽگومري ڪاليج، راڪ وِل مان 2002ع ۾ ايسوسيئيٽ ڊگري ۽ Vocal Music and Music Technology  جو سرٽيفڪيٽ ڪورس ڪيائين.

مظهر حسين، راڳ جي باقاعدي شروعات 1975ع ڌاري ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تان ٻارن جي پروگرام ’ٻارن جي ٻاري ‘ کان ڪئي ۽ پاڪستان ٽيليويزن ڪراچي تان 1976ع ۾ ’روشن تارا‘ پروگرام ۾ شرڪت ڪيائين جتان کيس مقبوليت حاصل ٿي، جنهن بعد مشهوري ماڻيائين ۽ سنڌ اندر ٿيندڙ سرڪاري توڙي نجي پروگرامن ۾ ڳائي مڃتا ماڻيائين. هن وقت سندس نالو ڪلاسيڪل راڳ جي دنيا ۾ حيثيت رکي ٿو. پاڻ اڪثر پنهنجي ڀاءُ ذوالفقار علي قريشي سان گڏ ڳائيندو آهي.

مظهر حسين، پاڪستان کان ٻاهر ڪيترن ئي ملڪن، جن ۾ آمريڪا، برطانيا، ڪئناڊا، جرمني، دبئي ۽ انڊيا جي مختلف شهرن ۾ راڳ ڳائي پاڻ مڃرائي چڪو  آهي. کيس راڳ جي مڃتا طور ڪيئي ايوارڊ ۽ اعزاز ملي چڪا آهن، جن ۾ ريڊيو پاڪستان ايوارڊ، پاڪستان ٽيليويزن ايوارڊ، لعل شهباز قلندر ايوارڊ، مصري شاهه ايوارڊ، سچل سرمست ايوارڊ،  آمريڪا ۾ SANA طرفان 2000ع کان 2002ع تائين ٽي سال لڳاتار ’Best Artist of Evening‘ جو ايوارڊ، انڊيا جي 15 شهرن اندر سٺو پرفارم ڪرڻ تي ڪيترائي ايوارڊ ۽ اعزاز، 2004ع ۾شاهه عبداللطيف ڀٽائي ايوارڊ ۽ ٻين نجي پروگرامن ۽ نجي چينلن طرفان ڪيترائي ايوارڊ ملي چڪا آهن.

مظهر حسين، راڳ ڳائڻ سان گڏوگڏ راڳ جي ترقي ۽ اڳتي وڌائڻ لاءِ  بحيثيت استاد جي ڪيترائي شاگرد تيار ڪيا آهن، ۽ راڳ جي سکيا لاءِ 1990ع کان 1999ع تائين، ڪراچيءَ ۾ وفاقي حڪومت طرفان قائم اداري ۾ معذور ٻارن کي راڳ جي تعليم ڏني ۽ 2006ع کان 2008ع تائين انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي، طرفان شروع ڪيل سينٽر فار ميوزڪ ايجوڪيشن  ۾ راڳ جي سکيا ڏني. 2012ع ۾ سنڌ ثقافت کاتي ۽ بينظير ڀٽو يوٿ ڊولپمينٽ پروگرام جي شرڪت سان 2013ع ۾ مهراڻ ميوزڪ اسڪول شروع ڪيو ويو، جنهن جو انچارج مظهر حسين هو، هن ٻن سالن جي مختصر عرصي ۾ سموري سنڌ مان 200 ٻارن کي داخلا ڏني وئي، جن مان سئو شاگردن کي راڳ جي سکيا ستر شاگردن کي ساز وڄائڻ جي سکيا ۽ ٽيهن کي لوڪ رقص جي سکيا ڏني وئي. 2018ع ۾ ثقافت کاتي حڪومت سنڌ، راڳ ۽  اداڪاريءَ  جو ادارو‘ سنڌ انسٽيٽيوٽ آف ميوزڪ اينڊ پرفارمنگ آرٽ ’سمپا‘ جي نالي سان کوليو، جنهن ۾ مظهر حسين هڪ سال جي پروجيڪٽ اندر پنجاهه ٻارن کي راڳ جي سکيا ڏني. مظهر حسين 2007ع ۾ راڳ جي واڌاري ۽ بچاءَ لاءِ ’سُر سوسائٽي‘ نالي هڪ ادارو جوڙيو، جيڪو هن وقت تائين ڪم ڪري رهيو  آهي.

مظهر حسين ٻين شاعرن جي شاعريءَ سان گڏوگڏ شاهه لطيف  جو ڪلام پڻ ڳايو  آهي، جيڪو هن ريت آهي:

جادو  لائي ويم جيءَ ۾...

پرين جي پنڌان...

سائين نندا بار...

ڪُهه ڄاڻان ڪيڏانهن...

مون کي ڪام جهلي...

هائي ايندو سڄڻ شال ايندو...

جيڏيون هي ضرور آيل ڪيئن...

هي جي، هو جي لڪ مون ماريندا...

ويٺي ڪين وساري...

اچي سار لهيج...

ممتاز علي لاشاري (جنم: 1964ع):

ممتاز علي لاشاري سنڌ جو سدا ملوڪ راڳي آهي. 5 جنوري 1964ع تي گاجي کهاوڙ، ضلعي قمبر شهداد ڪوٽ ۾ سونهارو خان لاشاري، جي گهر ۾ جنم ورتائين. پرائمري تعليم گورنمينٽ پرائمري اسڪول گاجي کهاوڙ (موجوده فقير محمد لاشاري گورنمينٽ هاءِ اسڪول) مان حاصل ڪيائين. ڏهين درجي جو  امتحان وارهه جي هاءِ اسڪول مان پاس ڪيائين، جنهن بعد وڌيڪ تعليم لاءِ لاڙڪاڻي ويو ۽ اتان ٻارهون درجو پاس ڪيائين، انهيءَ دوران لاڙڪاڻي ۾ جيلاني مدرسي ۾ پڻ ديني تعليم ۽ حفظ قرآن لاءِ ڪجهه سال اتي رهيو، پر پوءِ مدرسي کي ڇڏي اچي راڳ جي دنيا ۾ پير پاتائين.

پاڻ ننڍي هوندي کان موسيقيءَ سان لڳاءُ رکندو هو، ننڍي هوندي اسڪول ۾ پڻ گيت ڳائيندو هو، ۽ آواز سٺو هجڻ ڪري اسڪول ۾ اسيمبليءَ دوران قومي ترانو پڻ پڙهندو هو. اسڪول واري دؤر ۾ سندس استاد فقير محمد لاشاري هو.
 ضلعي قمبر شهدادڪوٽ جي ڳوٺ ارباب کهاوڙ ۾ شاهه لطيف  جو ڏيهاڙو ملهايو ويو، جنهن ۾ ممتاز لاشاري نَوَ سالن جي عمر ۾ شاهه لطيف  جو ڪلام ’ويندس يار مري، تنهنجي درد فراق ۾‘ ڳايو، جنهن کي گهڻو ساراهيو ويو. هي ڪلام ان کان اڳ استاد منظور علي جو ڳايل هو. راڳ جي سکيا لاءِ سندس چوڻ موجب:’ مون راڳ جي بنيادي سکيا استاد محمد جمن ۽ استاد محمد ابراهيم کان ورتي، پر باقاعدي سکيا استاد نصرت علي خان کان ورتي. ڪجهه عرصي نجي محفلن ۾ ڳائيندو رهيس، پوءِ 1984ع ۾ وڏن ڪشالن کان پوءِ ريڊيو پاڪستان حيدرآباد  پهتس، جتي  پهريون شاهه لطيف  جو ڪلام ’اديون منهنجو ٻاروچو سڄڻ ياد پيو‘ رڪارڊ ڪرايو، ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تي منهنجا چار سئو کان وڌيڪ ڪلام رڪارڊ ٿيل آهن.‘ راڳ بابت سندس چوڻ آهي ته، ’ آءٌ ڪوشش ڪندو آهيان ته اها شاعري ڳائجي جنهن ۾ ڪو سبق هجي، انهيءَ ڪري آءٌ صوفياڻي، عارفاڻي ۽  ناصحاڻي ڪلام/ شاعري کي ترجيح ڏيندو آهيان ۽ ڳائڻ دوران ڪوشش ڪندو آهيان ته منهنجو لهجو ۽ گهاڙيٽو نج سنڌي هجي.‘

ممتاز لاشاري هن وقت سنڌ جي وڏن راڳين ۾ شمار ٿئي ٿو، کيس مڃتا طور 2015ع ۾ صدارتي ايوارڊ ’تمغه امتياز‘ان کان علاوه ’سچل ايوارڊ‘ ۽ ’قلندر شهباز ايوارڊ‘ پڻ مليل اٿس. 1992ع ۾ ڀارت جي شهر مُمبئيءَ ۾ ’رام پنجواڻي سينٽر ايوارڊ‘مليو. اهڙيءَ ريت نجي پروگرامن ۾ ادارن ۽ خانگي ٽي وي چينلن طرفان کيس ڪيترائي ايوارڊ ملي چڪا آهن.

ممتاز لاشاري پوري سنڌ اندر پنهنجي سُريلي آواز سان موسيقي جا سُر وکيري رهيو آهي، ۽ انهيءَ سان گڏوگڏ پنهنجي راڳ جي منفرد انداز کي پڻ اڳتي وڌائڻ لاءِ ڪيترائي شاگرد پيدا ڪيا اٿس، جن ۾ منير منگي، وحيد سمون، سڪندر سومرو ذڪر جوڳا آهن. پاڻ قاسم آباد، حيدرآباد جو رهاڪو آهي.

ممتاز لاشاري گذريل چاليهن سالن کان راڳ ڳائي ٿو، پاڻ ٻين شاعرن جي شاعريءَ سان گڏوگڏ، شاهه لطيف  جو ڪلام پڻ ڳايو آهي، جيڪو هن ريت آهي.

اديون منهنجو ٻاروچو سڄڻ...

ويندس يار مري، تنهنجي درد فراق ۾...

موسيٰ حسين سمون (1938ع - 1990ع) :

   موسيٰ حسين سمون سنڌ جو مشهور راڳي ٿي گذريو آهي، پاڻ 1938ع ڌاري پيدا ٿيو. ھن پنھنجي فني سفر جي شروعات ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تان ڪئي. موسيٰ حسين سمون پنھنجي مٺڙي آواز ۽ منفرد ڳائڻ جي انداز سبب سنڌي ڪلاسيڪي موسيقيءَ ۾ مڃتاماڻي. ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تي ڳايل سندس ڪلام ’ دوست تنھنجي  ديس ۾ دل ڦُرايو ٿو وڃان ‘ تي کيس سموري سنڌ ۾ ڪافي مڃتا ملي. ريڊيو کان علاوه  ھو مختلف ميلن توڙي محفلن ۾ پڻ پنھنجي فن جو مظاھرو ڪندو رھيو.  ھن پنھنجي سموري حياتيءَ ۾ سنڌي ڪلاسيڪي ۽ سنڌي لوڪ شاعريءَ کي ڳائڻ پسند ڪيو. موسيٰ حسين سمون  1990ع ۾ وفات ڪئي. ريڊيو پاڪستان حيدرآباد  جي ڪئٽلاگ موجب  ھن مختلف سنڌي ڪلاسيڪي شاعرن جي ڪلام سان گڏوگڏ، شاھ لطيف جون هيٺيون وايون پڻ ڳايون آهن:

تنھنجو ڪھڙو...

ھتان ڪي ھوت لنگھيا...

رات مڪم روئي...

مهتاب بلوچ (جنم: 1968ع):

مهتاب بلوچ، سنڌ جي مشهور ڳائڻي آهي، 1968ع ڌاري گمبٽ، ضلعي خيرپور ۾ غلام عباس جي گهر ۾ ڄائي. کيس ننڍي هوندي کان ڳائڻ جو شوق هو. سندس چوڻ موجب، ’مان استاد محمد يوسف، نورجهان ۽ عابده پروين کان گهڻو متاثر هيس.‘ راڳ جي سکيا استاد نياز حسين کان ورتائين، سڀ کان پهريائين مٺل مريءَ جو ڪلام ’آءُ ڄام ٻاروچل آري‘ پاڪستان ٽيليويزن ڪراچي مرڪز تان ڳايائين. پاڪستان ٽيليويزن تي ’سنڌ سينگار‘ پروگرام ۾ ڳائيندي رهي آهي، ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تان پڻ ڪافي ڪلام ڳائي پاڻ مڃرائي چڪي آهي. خانگي چينلن ۽ نجي پروگرامن ۾ پڻ ڳائي داد وصول ڪيو اٿائين. گذريل ٽن سالن کان هڪ نجي چينل جي پروگرام ’سرتيون ۽ سينگار‘ ۾ ڳائيندي آهي.

مهتاب بلوچ ٻين شاعرن جي شاعريءَ سان گڏوگڏ، شاهه لطيف  جي هڪ وائي پڻ ڳائي آهي:

آهيان مارن جي آهيان سانگين جي...

موهن ڀڳت (1929ع -1995ع):

ٿر جي هڪ خاص انداز ۾ دنبوري تي شاهه لطيف جو راڳ ڳائيندڙ، شاهه لطيف جو راڳي، موهن ڀڳت، 1929ع ۾ ڄائو. اصل ڳوٺ، اسلام ڪوٽ هئس، پر پوءِ مٺيءَ ۾ رهائش اختيار ڪيائين. ڳائڻ وڄائڻ موهن ڀڳت جو خانداني پيشو هو. سندس خاندان جا وڏا به ساڳئي ئي انداز ۾، دنبوري تي شاهه لطيف جو ڪلام ڳائيندا هئا. موهن به ننڍپڻ ۾، اڪ جي ڪاٺيءَ جو دنبورو ٺاهي ڳائيندو هو. راڳ ۽ ساز جي سکيا، پنهنجن وڏڙن کان ورتائين، ۽ پاڻ به راڳ جي خانداني روايت کي زنده رکيائين، جيڪا کيس ورثي ۾ ملي هئي. سندس آخري دنبورو به پراڻي اڪ جي ڪاٺيءَ جو ٺهيل هو.

موهن ڀڳت، شاهه لطيف جي ڪلام کي تان، پلٽن ۽ سرگم جا ور وڪڙ ڏئي ڪونه ڳايو، بلڪه صدين کان رائج، ٿر جي عوامي انداز ۾ پيش ڪيو، جو نه رڳو عوام ۾ مقبول ٿيو، پر راڳ جا وڏا وڏا ڄاڻو ۽ گوّيا به سندس ڳائڻ جي ساراهه ڪندا هئا. لفظن جي ادائگي اهڙي چٽائيءَ سان ڪندو هو، جو ٻڌندڙن تي ڪلام جي پس منظر جو سحر طاري ٿي ويندو هو.

موهن ڀڳت کي شاهه لطيف سان نه رڳو عقيدت هئي، پر ڪلام سان به دلي طور لڳاءُ هو ۽ هن، ريڊيو تي ڳائڻ جي شروعات به شاهه لطيف جي ڪلام، ’ساٿي سڏ ڪندي ويا ساٿ جا‘ سان ڪئي ۽ ڪئسيٽ، ريڊيو، ٽي. وي. کان علاوه، خانگي محفلن ۽ ثقافتي پروگرامن ۾ پڻ شاهه لطيف جو ڪلام پيش ڪيائين. موهن ڀڳت، شروع ۾، پاڻ اڪيلو ڳائيندو هو، پر پوءِ عمر جي پڇاڙيءَ ۾، پنهنجي ساٿ سان گڏجي ڳائيندو هو. سندس ساٿ ۾، ڀاءُ سروپي ۽ ڀائٽي شنڪر جا نالا ذڪر جوڳا آهن.

موهن ڀڳت، شاهه لطيف جي وائي، ’سرتيون اوهين ته وڃو ڙي وڃو لا- منهنجو ڙي ليک لَڪن سان‘ ڳائي مشهور ٿيو. کيس هر طبقي ۾ پسند ڪيو ويو ۽ اِها ئي وائي سندس شخصيت جي سڃاڻپ بڻي.

موهن ڀڳت جو ڪيترو ئي ڳايل شاهه لطيف جو ڪلام اڄ به ريڊيو، ٽي وي ۽ ڪئسيٽن ۾ موجود آهي، جن مان ڪجهه هن ريت آهي:

سرتيون آئين ته وڃوڙي وڃولا...

مون کي ڇپر مَ ڇڏجان...

آئون نه وريو ڙي...

منهنجا سامي ڙي، سيڻ نماڻي جا...

ڏاڍو ڏيئي ويا ڏير، اوجاڳو اکين...

هتان ڪي هوت لنگهيا...

گهوريان مور سنگهارن ۾...

ساٿي سڏ  ڪندي ويا ساٿ جا...

هنڌ وهاڻا تو لاءِ وڇايان...

جيجل ماءُ منهنجي جوڳيئڙن...

منهنجا سامي ڪي ويندا ڏٺا...

موهن ڀڳت، پنهنجي منفرد انداز سان شاهه لطيف  جو جيترو به ڪلام ڳايو آهي، اُهو انداز سنڌي موسيقيءَ ۾ اهم جاءِ والاري ٿو، ڇا ڪاڻ ته موهن ٿر جي عوامي انداز کي ڀٽن مان ڪڍي، سڄيءَ سنڌ ۾ پکيڙيو ۽ اِهو ثابت ڪيو ته، شاهه لطيف جو ڪلام جيئن ڪلاسيڪي انگ ۾ ڳائي سگهجي ٿو، ته ايئن ئي اُن ڪلام کي، مڪاني انداز ۾ به پيش ڪري سگهجي ٿو.

موهن ڀڳت، لڳ ڀڳ پنجاهه سال لڳاتار شاهه لطيف جي ڪلام کي سنڌ جي مختلف ماڳن ۽ درگاهن تي ڳايو هو. ٿر جي رنگ ۾ رچيل هن راڳيءَ، 1995ع ۾ دم ڌڻي حوالي ڪري پنهنجو آواز، ڌرتيءَ تي ياد طور ڇڏي، هن فاني دنيا مان هليو ويو.

نارو ڀڳت (1889ع -1986ع) :

شاهه لطيف جي ڪلام سان دل جي ڪيفيتون بيان ڪندڙ شاهه جو راڳي، نارو ڀڳت، 1889ع ڌاري، ٿاڻي احمد خان، تعلقي ٿاڻي بولا خان، هاڻوڪي ضلعي ڄام شوري ۾ ڄائو هو. سندس پيءُ جو نالو، آلو مل هو. پاڻ وڏو واپاري هو. جهانيان پوٽي سيد قطب علي شاهه جو معتقد هو.

نارو ڀڳت، منڍ ۾ مورا ڳائيندو هو، پر پوءِ صوفياڻي ڪلام ڏانهن راغب ٿيو. ٻين صوفي شاعرن جي ڀيٽ ۾، شاهه جو ڪلام گهڻو ڳائيندو هو. ڪلام ڳائيندي وجد ۾ اچي بيحال ٿي ويندو هو، مٿس بيخوديءَ واري ڪيفيت طاري ٿي ويندي هئي ۽ ان ڪيفيت ۾ ڪلام جا ٻول ٻڌندڙن کي باهه جي اُلي جيان محسوس ٿيندا هئا، پوءِ ٻڌندڙن کي به ڪا سُڌ ڪانه رهندي هئي. نارو جڏهن شاهه لطيف جي وائي:

ڪتيم ڪين ڪي ڇا ٻُڌايان،
ڪات قريبن جي اڳيان، ڪتيم ڪينڪي، ڇا ٻڌايان.

ڳائيندو هو، ته هر هر اُڀو ٿي ويندو هو. پڳ ۽ چولو لاهي ڦٽي ڪندو هو؛ نچندو به هو ته آهون به ڪندو هو. دل جون ڪيفيتون، دل جي زبان ۾ دل وارن لاءِ ادا ڪندو هو. سندس مقبوليت جو سبب به سندس اهو ئي جذبو هو، جنهن سان ڪلام ادا ڪندو هو. کيس شاهه لطيف جي ڪلام ڳائڻ تي قدرت ۽ ڪماليت حاصل هئي.

نارو ڀڳت، هر طبقي جي محفلن ۾ ٻڌو ويندو هو ۽ هر محفل ۾ شاهه لطيف جي ڪلام جي نمائندگي ڪندو هو. هو سنڌ ۾، گذريل دؤر ۾ صوفياڻي ڪلام ڳائيندڙ ڀڳتن جو آخري يادگار هو. پيريءَ سبب ڪمزور ٿي ويو هو ته به راڳ جو عاشق هو. پڇاڙيءَ واري وقت ۾، ٿاڻي احمد خان مان لڏي، ٿاڻي بولا خان ۾ اچي ويٺو. سائين جي. ايم. سيد جي محفل جو خاص راڳي هو. سندس پٽ، ٽيئون ڀڳت به شاهه جو سٺو راڳي هو. 97 ورهين جي عمر ۾، 16 ڊسمبر، 1986ع تي ديهانت ڪيائين، ۽ راڳ جي روايت کي سندس پُٽ ٽيئون مل ۽ وشنو مل زنده رکيو.

نور شاهه:

سنڌ جي سدا رنگي روپ ۾ شاهه لطيف جو ڪلام ڳائيندڙ راڳي، نور شاهه، ورهاڱي کان اڳ واري دؤر جو هڪ ناميارو راڳي ٿي گذريو آهي. اُتر واري علائقي ۾، سندس گائڪيءَ جي وڏي هاڪ هئي، هو نهايت سادگيءَ سان ڳائيندو هو.

نور شاهه اصل قمبر، لاڙڪاڻي جو رهاڪو هو، ۽ هٽڙيءَ واري غلام شاهه جو ٻالڪو هو. جوانيءَ ۾ ئي قمبر ڇڏي، ٽنڊي الهيار ۾ وڃي رهيو. ان کان پوءِ مير محمد بخش وٽ، ٽنڊي غلام عليءَ ۾ رهيو ۽ اتي ئي وفات ڪيائين. سندس ڳائڻ جو دؤر 1890ع کان 1955ع وارو آهي.

سيد نور شاهه، يڪتاري تي ڪلواڙي جي تار تي چوٽ واري آواز ۾ ڳائيندو هو. سندس آواز گهڻو مٺو هو، پر ان کان وڌيڪ ته ڪلواڙي کي يڪتاري ۾ نهايت چٽو، مٺو ۽ مهڻو ڪيائين. نور شاهه، ٻين صوفي بزرگن جي ڪلام سان گڏ، شاهه لطيف  جو ڪلام به نهايت ئي عقيدت سان ڳائيندو هو ۽ سازن ۾ يڪتاري سان گڏ ٻه دلا به وڄرائيندو هو. سندس استاد، آچر فقير به ساڻس گڏجي ڳائيندو هو. نور شاهه کي ڀيروي ڳائڻ تي وڏو ملڪو هو. هن جهڙي ڀيروي وري ڪنهن نه ڳائي. ڪلام مطابق، وري بيت به ڏيندو هو. سندس لوڪ انداز، ان وقت نهايت مقبول ٿيو، جيتوڻيڪ هن شاهه لطيف  جو ڪلام ڳايو پر سندس ڳايل ڪلام جو ڪوبه نمونو محفوظ نه ٿي سگهيو آهي.

نورجهان (1926ع - 2000ع) :

نور جهان، ننڍي کنڊ جي مشهور ڳائڻي ۽ اداڪاره هئي. ان سان گڏوگڏ، موسيقار ۽ پاڪستان جي پهرين عورت فلم ڊائريڪٽر به رهي. نورجهان، 21 سيپٽمبر، 1926ع تي ڳوٺ ڪوٽ مراد خان، لڳ قصور، پنجاب، گڏيل هندستان (موجوده پاڪستان) ۾ امداد عليءَ جي گهر ۾ ڄائي. سندس نالو، الله وسائي رکيو ويو.

الله وسائيءَ جو ڪٽنب، موسيقي ۽ ڳائڻ وڄائڻ سان لاڳاپيل رهندو هو. کيس سندس والده (فتح بي بي)، ننڍپڻ ۾ ئي ڪلاسيڪل راڳ جي سکيا لاءِ، استاد بڙي غلام علي خان وٽ موڪليو، جتي هُن پٽيالا گهراڻي جي روايتن سان گڏوگڏ ڪلاسيڪي انداز ۾ ٺمري، دروپد ۽ خيال جي سکيا ورتي. پاڻ نَون سالن جي ڄمار ۾، غلام احمد چشتيءَ جي ڪمپوز ڪيل نعتن، غزلن ۽ لوڪ گيتن کي لاهور ۾ اسٽيج تي ڳائيندي هئي. سندس ذاتي رجحان ڳائڻ  کان وڌيڪ اداڪاريءَ ڏانهن هو. الله وسائي ۽ سندس ڀينرن (عيدن ٻائي ۽ حيدر بندي) جي سٺي مسقبل لاءِ ٿئيٽر جي مالڪ، ديوان سرداري لال جي صلاح سان سڄو ڪٽنب لڏي وڃي ڪلڪتي ۾ رهيو، جتي گلوڪاره مختيار بيگم، الله وسائي ۽ سندس ڀينرن جي همٿ افزائي/پٺ ڀرائي ڪئي ۽ مختلف پروڊيوسرن سان کين متعارف ڪرايو، خاص طور پنهنجي مڙس، آغا حشر ڪاشميري کي هنن ڀينرن کي پنهنجي ٿئيٽر ۾ ڪم ڏيڻ لاءِ راضي ڪيو. انهيءَ ٿيٽر ۾، الله وسائيءَ کي اسٽيج جو نالو ’بيبي نورجهان‘ مليو.

1935ع ۾، ڪي. ڊي. مهرا جي هدايتڪاريءَ ۾ ٺهيل فلم ’پنڈ دی کُڑی‘ ۾ نورجهان ۽ سندس ڀينرن ڪم ڪيو، جنهن ۾ نورجهان پنجابي گانو، ’لنگھ آ جا پتن چناں دا او یار‘ پڻ ڳايو. انهيءَ ڪمپنيءَ طرفان ٺهيل ٻي فلم، ’مصر کا ستارہ‘ (1936ع) ۾، نورجهان جي اداڪاريءَ سان گڏوگڏ، موسيقار ڌموڌر شرما جا ڪمپوز ڪيل گانا پڻ ڳايا. 1937ع ۾، نورجهان فلم، ’ہیر سیال‘ ۾، هير جي ڪردار جي ننڍپڻ جي اداڪاري به ڪئي. 1939ع ۾ دل سُک پنچوليءَ جي پنجابي فلم، ’گل بکاولی‘ ۾ نورجهان جو ڳايل گانو، ’شالا جوانیاں ماٹیں‘ به گهڻو مشهور ٿيو. ساڳئي سال، 1939ع ۾، نورجهان، ڪلڪتي کان لاهور موٽي آئي ۽ ناليواري موسيقار، غلام حيدر جي ڪمپوز ڪيل گانن کي ڳائيندي، شهرت ماڻيائين. 1942ع ۾ نورجهان، هدايتڪار سيد شوڪت حسين رضويءَ جي فلم، ’خاندان‘ ۾، اداڪار ’پران‘ سان گڏ فلم جي مک ڪردار طور اداڪاري ڪئي. هيءَ فلم، نورجهان جي جوانيءَ جي پهرين فلم هئي، جيڪا تمام گهڻي ڪامياب ٿي. ڳائڻ سان گڏوگڏ، نورجهان هڪ بهترين ۽ ڪامياب اداڪاره طور به اُڀري آئي. فلم ’خاندان‘ جي مقبوليت کان پوءِ، نورجهان بمبئي (ممبئي) لڏي وئي ۽ 1947ع تائين، اتي رهي ۽ مختلف فلمن ۾ پس پرده گلوڪاري ۽ اداڪاري ڪندي رهي. 1947ع ۾ نورجهان ۽ سندس مڙس، سيد شوڪت حسين رضوي، پاڪستان اچڻ جو فيصلو ڪيو ۽ بمبئيءَ مان لڏي اچي ڪراچيءَ ۾ رهائش اختيار ڪيائون.

نورجهان، پنهنجي فلمي زندگيءَ ۾، 1932ع کان 1947ع تائين 69 فلمن ۾ اداڪاري ڪئي ۽ انهن فلمن لاءِ 127 گانا ڳايا. 1947ع کان 1963ع تائين واري عرصي اندر پاڪستان ۾، 14 فلمن ۾ اداڪاري ڪئي ۽ 1963ع ۾ ذاتي مصروفيتن سبب اداڪاري ڪرڻ ڇڏي ڏنائين، ۽ صرف گهر، ٻار ۽ ڳائڻ  کي وقت ڏيڻ لڳي. فلمن لاءِ پس پرده گلوڪاريءَ کان سواءِ هن، 1965ع ۾، پاڪستان ۽ ڀارت وچ ۾ ٿيندڙ جنگ دوران، ريڊيو پاڪستان تان وطن پرستيءَ جا گيت پڻ ڳايا، جن ۾ پڻ وڏي مشهوري ماڻيائين.

نورجهان، اردو، سنڌي، پنجابي، پشتو ۽ فارسي ٻولين ۾ ڏهن هزارن کان وڌيڪ گانا ڳايا آهن. نورجهان پنهنجي فني زندگيءَ ۾، ڪيترائي ايوارڊ ۽ اعزاز ماڻيا. 1965ع ۾ سٺي گلوڪاري ۽ اداڪاريءَ جي آڌار تي ۽ خاص طور وطن پرستيءَ جا گيت ڳائڻ تي کيس ان وقت جي صدر پاڪستان ايوب خان جي طرفان، ‘Pride of Performance’ جي ايوارڊ سان نوازيو ويو. انهيءَ کان سواءِ پاڪستان ۾ کيس هڪ وڏو اعزاز اهو پڻ مليو ته هن کي ’ملڪه ترنم‘ (Queen of Melodies) جي لقب سان نوازيو ويو. پاڪستان جي حڪومت طرفان مليل ايوارڊ ۾ ’تمغئه امتياز‘ ۽ ’ستاره امتياز‘ به شامل آهن. کيس عورت پس پرده ڳائڻيءَ طور، تيرهن ’نگار ايوارڊ‘ پڻ مليا. جنوري، 2000ع ۾ پاڪستان ٽيليويزن طرفان کيس ‘Voice of Century’ (صديءَ جو آواز) جي لقب سان نوازيو ويو. نورجهان ٻه ڀيرا ‘Life Time Achievement Award’ ماڻيو، پهريون ڀيرو 1987ع ۾ ۽ ٻيو ڀيرو سندس وفات کان پوءِ 2002ع ۾ اهو اعزاز ڏنو ويو.

ملڪئه ترنم نورجهان، سنڌيءَ ۾ به ڪجهه ڪلام/گانا ڳايا آهن، جن ۾ شاهه لطيف  جي ڪلام مان، سُر مومل راڻو جي وائي ’آءُ راڻا رهه رات...‘ پڻ سٺي انداز ۾ ڳائي اٿس. هي ڪلام، نورجهان سنڌي فلم، ’مومل راڻو‘ جي لاءِ 1960ع واري ڏهاڪي ۾ ڳايو هو، جيڪو تمام گهڻو مقبول ٿيو.

نورجهان، چوهتر سالن جي عمر ۾، 23 ڊسمبر، 2000ع تي ڪراچيءَ ۾ دل جي دوري پوڻ سبب وفات ڪئي. کيس ڪراچيءَ جي ’گذريءَ جي قبرستان‘ ۾ دفنايو ويو.

يار محمد فقير (1914ع -1982ع) :

سدا رنگي رنگ ۾ سنڌ جي صوفي بزرگن جو ڪلام ڳائيندڙ راڳي، فقير يار محمد، 1914ع ۾ ڳوٺ ڪاٺوڙي تعلقي کپري ضلعي سانگهڙ ۾ پيدا ٿيو. پاڻ بنيادي طور تي هڪ وڏو زميندار هو، پر فقيري رنگ ۾ اچي ويو. چپڙيءَ ۽ يڪتاري تي عارفاڻو ڪلام ڳائيندو هو. شاهه لطيف جو ڪلام ته وڏيءَ مستيءَ ۾ اچي ڳائيندو هو. رسيلي آواز سان شاهه لطيف جي بيت ۽ وائيءَ جي ٻول کي اهڙيءَ طرح چٽو ڪري ڳائيندو هو، جو ٻُڌڻ واري تي هڪ عجيب ڪيفيت طاري ٿي ويندي هئي. سندس ڳائڻ جو انداز پڻ عوامي هو. تان ۽ پلٽن کان ڪوهين پري، سنڌ جي صدين پراڻي رنگ ۾، پنهنجي آواز جا رنگ ڀريندو هو. هميشه پير اگهاڙا هوندا هئس ۽ پيرن ۾ ڇيرون ٻڌي، مستيءَ ۾ ڳائيندو هو. ڪڏهن ويهي ته ڪڏهن ڦيرڙيون پائي عقيدت جو اظهار ڪندو هو. فقير يار محمد پنهنجي رمز وارو راڳي هو. شاهه لطيف  جي درگاهه کان سواءِ، سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ ڳايائين، جنهن ۾ ٻين صوفي بزرگن جي ڪلام سان گڏ شاهه لطيف جو ڪلام پڻ ڳائيندو هو. ان کان سواءِ سندس گهر ۾ سدائين راڳ ويراڳ جي محفل متل رهندي هئي. يڪتارا، پڪوازون ۽ گهڙا سندس گهر جي منهه ۾ رکيل هوندا هئا. يار محمد فقير وڏي محبت وارو ماڻهو هو. پاڻ وڏي ڄمار ماڻي، 23 آڪٽوبر، 1982ع تي وفات ڪري ويو. کيس ڪاٺوڙ ۾ ئي دفن ڪيو ويو. سندس پُٽ نورل شاهه، پنهنجي حياتيءَ ۾، سندس مزار تي راڳ جي روايت کي زنده رکندو پئي آيو، جتي نه رڳو محفل متل رهندي هئي، پر لنگر پڻ هلندو هو.

يوسف کٽي (وفات: 1930ع) :

سنڌ جو سدا ملوڪ راڳي، يوسف کٽي، حيدرآباد ۾ ڄائو هو ۽ ’ناهين جي پِڙ‘ ۾ رهندو هو. يڪتاري تي نهايت وڏي آواز ۾ ڳائيندو هو. ڪجهه وقت لاءِ خان صاحب عاشق علي خان جي مامي استاد امير علي خان جي خدمت چاڪريءَ ۾ به رهيو ۽ ڪي اکر کانئس سکيو. تنهن هوندي به يڪتارو ۽ پراڻي پر نه ڇڏيائين. کيس سنڌ جي علائقائي موسيقيءَ کان سواءِ، ڌرپدي ڪلاسيڪي موسيقيءَ تي به عبور حاصل هو. شڪارپور جي هانڊن ۾ ته اڪثر شريڪ ٿيندو هو. ڪڏهن باجي تي ويهي راڳ نه ڳايائين، ڇو جو چوندو هو ته، باجو ڳائڻ واري جا عيب ٿو ڍڪي، جنهن جي آواز ۾ عيب هجي، اُهو ڳائڻ جي لائق ئي ناهي.

يوسف کٽيءَ وٽ سنڌي ڪافين ۽ واين جون بي شمار پراڻيون طرزون هيون. سندس سيني ۾ سنڌي رنگ ۾ رچيل ڪلام ايترو ته سانڍيل هو، جو پاڻ ڪلاسيڪي راڳ جي ماهرن کان لڪائيندو هو. ان ڪري کيس ’بخيل ڳائڻو‘ ڪري چوندا هئا. هونئن به هروڀرو هر ڪنهن جي چوڻ تي ڪين ڳائيندو هو. البت مقرر راتين تي، مڙني اوتارن، مڪانن ۽ درگاهن جي حاضري ڀريندو هو. يوسف کٽي توڙي جو ڪلاسيڪي موسيقيءَ جو وڏو ڄاڻو هو، پر اڪثر عارفاڻو ڪلام ڳائيندو هو. پاڻ سنڌ جي سدا حيات شاعر، شاهه لطيف جو ڪلام ڏاڍي عقيدت سان سنڌ جي مختلف درگاهن، اوتارن تي وڃي ڳائيندو هو. شاهه لطيف  جو ڪيترو ئي ڳايل سندس ڪلام، تاريخ جي دز ۾ لٽجي ويو آهي، پر ڪجهه ڪلام، سيني به سيني اڄ تائين ٻڌندڙن ۽ راڳين جي دلين ۾ زنده آهي. شاهه لطيف جي هيءَ وائي سندس سڃاڻپ بڻي جا راڳ ڀيروي ۾ ڳائيندو هو:

’ڇو ٿيون ڏيو مون کي متيون،
                  وس پنهنجي ۾ ناهيان.‘

يوسف کٽيءَ، سنڌي موسيقي ۾ وڏو نالو ڪمايو. وٽس سنڌي رنگ ۾ رچيل ڪلام جو وڏو ذخيرو به هو، جو هڪ خاص طبيعت هئڻ ڪري ڪنهن کي نه ڏنائين. سندس وفات، 1930ع ۾ ٿي. کيس ٽنڊي يوسف حيدرآباد سنڌ واري مقام ۾ دفن ڪيو ويو. سندس ڳايل ڪي ڪلام اڄ به ڳائجن ٿا. سندس شاگردن ۾، ’زوار بسنت‘ ۽ ’غلام کٽيءَ‘ به سنڌي موسيقي ۾ وڏو نالو ڪمايو.